Mối lo lắng về các bệnh ngoài da là điều dễ hiểu, đặc biệt khi các triệu chứng có thể gây nhầm lẫn. Trong số đó, bệnh Zona và bệnh thủy đậu thường khiến nhiều người băn khoăn về mối liên hệ giữa chúng. Liệu Zona có phải là một dạng biến thể của thủy đậu hay chúng là hai bệnh hoàn toàn khác biệt? Bài viết này sẽ làm rõ những thắc mắc đó, giúp bạn hiểu đúng về bản chất, triệu chứng và cách phòng ngừa hiệu quả cho cả hai bệnh.
Zona có phải bệnh thủy đậu không? Mối liên hệ ít người biết
Không, bệnh Zona không phải là bệnh thủy đậu, nhưng chúng có một mối liên hệ mật thiết và ít người biết đến: cả hai bệnh đều do cùng một loại virus gây ra. Đó là virus Varicella-Zoster (VZV).
- Bệnh thủy đậu (Chickenpox): Là biểu hiện của nhiễm trùng tiên phát (lần đầu tiên) với virus VZV. Khi một người chưa từng mắc thủy đậu hoặc chưa được tiêm vắc xin tiếp xúc với virus này, họ sẽ phát triển bệnh thủy đậu.
- Bệnh Zona (Shingles hay Herpes Zoster): Là biểu hiện của sự tái hoạt động của virus VZV. Sau khi một người đã khỏi bệnh thủy đậu, virus VZV không biến mất hoàn toàn mà ẩn mình trong các hạch thần kinh của cơ thể ở trạng thái “ngủ đông”. Khi hệ miễn dịch suy yếu (do tuổi tác, stress, bệnh tật, dùng thuốc ức chế miễn dịch…), virus này có thể tái hoạt động, di chuyển dọc theo dây thần kinh ra da và gây ra bệnh Zona.
Nói cách khác, bạn phải từng bị thủy đậu (hoặc đã nhiễm VZV mà không có triệu chứng rõ ràng) thì mới có nguy cơ bị Zona sau này.
Thủy đậu và Zona: Sự khác biệt về triệu chứng và biểu hiện
Mặc dù do cùng một virus gây ra, thủy đậu và Zona có những đặc điểm lâm sàng rất khác biệt:
Bệnh thủy đậu
- Triệu chứng khởi phát: Thường bắt đầu với sốt nhẹ, mệt mỏi, đau đầu, biếng ăn trước khi phát ban.
- Phát ban và mụn nước:
- Ban đầu là các nốt đỏ nhỏ, sau đó nhanh chóng phát triển thành mụn nước chứa dịch trong, căng tròn, đường kính khoảng 1-3mm.
- Mụn nước xuất hiện toàn thân, không theo một khu vực nhất định, phân bố rải rác ở mặt, da đầu, thân mình và tứ chi. Đặc biệt, có thể thấy mụn nước ở niêm mạc miệng, họng, bộ phận sinh dục.
- Các giai đoạn của nốt ban có thể xuất hiện đồng thời: có cả nốt ban đỏ, mụn nước và vảy khô trên cùng một vùng da (tức là “nổi ban nhiều lứa”).
- Ngứa: Ngứa dữ dội là triệu chứng điển hình và khó chịu nhất của thủy đậu.
- Đối tượng mắc: Phổ biến ở trẻ em, nhưng người lớn chưa từng mắc hoặc chưa tiêm vắc xin cũng có thể bị.
Bệnh Zona (Herpes Zoster)
- Triệu chứng khởi phát: Trước khi phát ban, người bệnh thường cảm thấy đau, rát, ngứa ran hoặc tê bì ở một vùng da cụ thể trên cơ thể. Cảm giác này có thể xuất hiện vài ngày trước khi mụn nước nổi.
- Phát ban và mụn nước:
- Các nốt ban và mụn nước xuất hiện thành từng chùm, cụm, trên một dải da hẹp, chỉ ở một bên của cơ thể và tuân theo đường đi của một dây thần kinh cảm giác.
- Vị trí thường gặp: quanh vùng ngực, bụng (tạo thành hình đai), mặt (có thể ảnh hưởng đến mắt), cổ, lưng.
- Mụn nước thường có chân sâu hơn thủy đậu, sau đó nhanh chóng vỡ và đóng vảy.
- Đau: Đau là triệu chứng nổi bật và thường rất dữ dội, có tính chất bỏng rát, nhức nhối, giật bắn, có thể kéo dài ngay cả sau khi mụn nước đã lành.
- Đối tượng mắc: Chủ yếu ở người lớn tuổi (trên 50 tuổi) và những người có hệ miễn dịch suy yếu.
Cơ chế hình thành và đối tượng nguy cơ của hai bệnh
Việc hiểu rõ cơ chế và đối tượng nguy cơ sẽ giúp chúng ta phòng tránh và nhận diện bệnh tốt hơn.
Bệnh thủy đậu
- Cơ chế hình thành: Bệnh thủy đậu xảy ra khi một người lần đầu tiên nhiễm virus Varicella-Zoster (VZV). Virus này xâm nhập vào cơ thể, nhân lên và gây ra phản ứng viêm nhiễm cấp tính, biểu hiện bằng các nốt mụn nước đặc trưng.
- Đối tượng nguy cơ:
- Trẻ em chưa từng mắc thủy đậu hoặc chưa được tiêm vắc xin là đối tượng dễ mắc nhất.
- Người lớn chưa từng mắc thủy đậu và chưa tiêm vắc xin cũng có nguy cơ mắc bệnh, và thường có triệu chứng nặng hơn trẻ em.
- Người có hệ miễn dịch suy yếu cũng có nguy cơ mắc bệnh thủy đậu, thường với các biến chứng nghiêm trọng hơn.
- Đường lây truyền: Lây truyền chủ yếu qua đường hô hấp (giọt bắn khi ho, hắt hơi) và tiếp xúc trực tiếp với dịch từ các nốt mụn nước của người bệnh. Thủy đậu có tính lây nhiễm rất cao.
Bệnh Zona
- Cơ chế hình thành: Sau khi một người đã khỏi bệnh thủy đậu, virus VZV không bị loại bỏ hoàn toàn khỏi cơ thể mà đi vào trạng thái tiềm ẩn (ngủ đông) trong các hạch rễ thần kinh cảm giác. Khi hệ miễn dịch của cơ thể suy yếu, virus VZV có thể “thức tỉnh”, nhân lên và di chuyển dọc theo đường dây thần kinh đến vùng da tương ứng, gây ra các tổn thương da và đau dây thần kinh đặc trưng của bệnh Zona.
- Đối tượng nguy cơ:
- Người lớn tuổi: Nguy cơ mắc Zona tăng đáng kể theo tuổi tác, đặc biệt ở những người trên 50 tuổi, do hệ miễn dịch tự nhiên suy giảm dần.
- Người có hệ miễn dịch suy yếu: Bao gồm những người mắc các bệnh mạn tính như HIV/AIDS, ung thư (đặc biệt là ung thư hạch), lupus ban đỏ; những người đang dùng thuốc ức chế miễn dịch (sau cấy ghép tạng, điều trị bệnh tự miễn); những người trải qua phẫu thuật lớn, chấn thương nặng hoặc stress kéo dài.
- Trẻ em: Hiếm gặp hơn, nhưng trẻ em đã từng mắc thủy đậu khi còn nhỏ (đặc biệt là dưới 1 tuổi) hoặc trẻ sơ sinh có mẹ bị thủy đậu trong thai kỳ cũng có thể mắc Zona.
- Đường lây truyền: Dịch từ các mụn nước Zona có chứa virus VZV. Người chưa từng mắc thủy đậu hoặc chưa tiêm vắc xin có thể bị lây nhiễm virus này nếu tiếp xúc trực tiếp với dịch mụn nước Zona, nhưng họ sẽ phát triển thành bệnh thủy đậu, chứ không phải Zona. Bệnh Zona ít lây hơn thủy đậu nhiều.
Biến chứng nguy hiểm của bệnh Zona và Thủy đậu
Cả thủy đậu và Zona đều có thể dẫn đến những biến chứng nghiêm trọng nếu không được điều trị đúng cách hoặc ở những đối tượng có nguy cơ cao.
Biến chứng của bệnh thủy đậu
- Nhiễm trùng da thứ phát: Do gãi ngứa, vi khuẩn có thể xâm nhập vào các mụn nước, gây nhiễm trùng, viêm mô tế bào, áp xe.
- Viêm phổi: Biến chứng nghiêm trọng, đặc biệt ở người lớn và người có hệ miễn dịch suy yếu.
- Viêm não: Hiếm gặp nhưng nguy hiểm, có thể gây tổn thương thần kinh vĩnh viễn hoặc tử vong.
- Hội chứng Reye: Một biến chứng hiếm gặp nhưng nghiêm trọng ở trẻ em và thanh thiếu niên dùng aspirin trong khi mắc thủy đậu, ảnh hưởng đến gan và não.
- Nhiễm trùng huyết: Vi khuẩn từ các tổn thương da có thể đi vào máu, gây nhiễm trùng toàn thân.
- Biến chứng ở phụ nữ mang thai: Nếu mẹ bầu mắc thủy đậu trong thai kỳ, có thể gây dị tật bẩm sinh cho thai nhi (hội chứng thủy đậu bẩm sinh) hoặc thủy đậu sơ sinh nguy hiểm.
Biến chứng của bệnh Zona
- Đau thần kinh sau Zona (Postherpetic Neuralgia – PHN): Đây là biến chứng phổ biến nhất và gây khó chịu nhất của Zona. Cơn đau rát, nhức nhối, bỏng rát kéo dài hàng tháng, thậm chí hàng năm sau khi mụn nước đã lành hoàn toàn. Cơn đau có thể rất dữ dội, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống. Nguy cơ mắc PHN tăng lên theo tuổi tác.
- Zona mắt (Herpes Zoster Ophthalmicus): Nếu virus tấn công dây thần kinh ở vùng mắt, có thể gây ra viêm kết mạc, viêm giác mạc, viêm mống mắt, glôcôm, thậm chí mất thị lực vĩnh viễn.
- Zona tai (Hội chứng Ramsay Hunt): Khi virus ảnh hưởng đến dây thần kinh mặt và tai, có thể gây liệt mặt một bên, đau tai dữ dội, chóng mặt, ù tai và giảm thính lực.
- Nhiễm trùng da thứ phát: Tương tự thủy đậu, các mụn nước Zona có thể bị nhiễm trùng bởi vi khuẩn.
- Yếu cơ: Trong một số trường hợp hiếm gặp, Zona có thể gây yếu hoặc liệt cơ tạm thời ở vùng bị ảnh hưởng.
- Biến chứng nội tạng: Rất hiếm, nhưng Zona có thể ảnh hưởng đến các cơ quan nội tạng như phổi, não, gan, gây viêm phổi, viêm não, viêm gan.
Phòng ngừa và điều trị hiệu quả cho Zona và Thủy đậu
Phòng ngừa và điều trị kịp thời là chìa khóa để kiểm soát cả thủy đậu và Zona, giảm thiểu nguy cơ biến chứng.
Phòng ngừa
- Vắc xin thủy đậu (Varicella vaccine):
- Là phương pháp hiệu quả nhất để phòng ngừa bệnh thủy đậu.
- Được khuyến nghị cho trẻ em từ 12 tháng tuổi trở lên (thường 2 liều) và người lớn chưa từng mắc thủy đậu hoặc chưa tiêm vắc xin.
- Tiêm phòng giúp giảm đáng kể nguy cơ mắc bệnh và làm giảm mức độ nặng của bệnh nếu vẫn bị mắc.
- Vắc xin Zona (Shingles vaccine):
- Có hai loại vắc xin chính là Zostavax (vắc xin sống giảm độc lực) và Shingrix (vắc xin tái tổ hợp). Shingrix được khuyến nghị rộng rãi hơn do hiệu quả cao và kéo dài.
- Được khuyến nghị cho người lớn từ 50 tuổi trở lên, bất kể đã từng bị Zona hay chưa, để giảm nguy cơ mắc Zona và biến chứng đau thần kinh sau Zona.
- Tránh tiếp xúc: Hạn chế tiếp xúc với người đang mắc thủy đậu hoặc Zona, đặc biệt nếu bạn chưa tiêm phòng hoặc có hệ miễn dịch suy yếu. Người bệnh nên tự cách ly để tránh lây nhiễm.
- Vệ sinh cá nhân: Rửa tay thường xuyên, đặc biệt sau khi tiếp xúc với người bệnh hoặc môi trường nghi ngờ có virus.
Điều trị
Mục tiêu điều trị là giảm triệu chứng, rút ngắn thời gian bệnh và ngăn ngừa biến chứng.
- Điều trị bệnh thủy đậu:
- Chăm sóc hỗ trợ: Nghỉ ngơi đầy đủ, uống nhiều nước, giữ vệ sinh da sạch sẽ để tránh nhiễm trùng.
- Thuốc giảm triệu chứng: Thuốc hạ sốt (Paracetamol) để giảm sốt, thuốc kháng histamin hoặc kem dưỡng ẩm có chứa calamine để giảm ngứa. Tránh dùng aspirin cho trẻ em và thanh thiếu niên do nguy cơ hội chứng Reye.
- Thuốc kháng virus: Acyclovir có thể được kê đơn cho một số trường hợp nặng, người lớn hoặc người có hệ miễn dịch suy yếu, nếu được dùng trong vòng 24-72 giờ đầu sau khi phát ban để rút ngắn thời gian bệnh và giảm mức độ nặng.
- Thuốc kháng sinh: Chỉ dùng khi có bằng chứng nhiễm trùng da thứ phát do vi khuẩn.
- Điều trị bệnh Zona:
- Thuốc kháng virus: Acyclovir, valacyclovir hoặc famciclovir là các loại thuốc kháng virus được dùng phổ biến. Việc dùng thuốc này càng sớm càng tốt (tốt nhất trong vòng 72 giờ đầu sau khi phát ban) có thể giúp giảm đau, rút ngắn thời gian phát ban và giảm nguy cơ đau thần kinh sau Zona.
- Thuốc giảm đau:
- Thuốc giảm đau không kê đơn như Paracetamol, Ibuprofen.
- Thuốc giảm đau mạnh hơn theo chỉ định của bác sĩ nếu cần.
- Đối với đau thần kinh sau Zona, bác sĩ có thể kê thuốc chống trầm cảm ba vòng, gabapentin hoặc pregabalin.
- Chăm sóc da tại chỗ: Giữ vùng da bị tổn thương sạch sẽ và khô ráo. Có thể dùng gạc ẩm, dung dịch sát khuẩn nhẹ để làm dịu và ngăn ngừa nhiễm trùng.
- Thuốc bôi ngoài da: Một số loại kem bôi có tác dụng giảm ngứa và đau.
- Tiêm corticoid (trong một số trường hợp): Có thể được xem xét để giảm viêm và đau cấp tính.
Việc hiểu rõ mối liên hệ rằng Zona và thủy đậu không phải là một bệnh mà là hai biểu hiện khác nhau của cùng một virus Varicella-Zoster là vô cùng quan trọng. Trong khi thủy đậu là lần nhiễm bệnh đầu tiên, Zona là sự tái hoạt động của virus đã ẩn mình trong cơ thể. Nhận biết đúng các triệu chứng khác biệt, cơ chế lây truyền và biến chứng tiềm ẩn sẽ giúp mỗi người chủ động hơn trong việc phòng ngừa và tìm kiếm sự chăm sóc y tế kịp thời. Hãy luôn tham khảo ý kiến bác sĩ để được chẩn đoán chính xác và có phác đồ điều trị phù hợp nhất, cũng như cân nhắc tiêm vắc xin để bảo vệ sức khỏe cho bản thân và cộng đồng.
Nội dung này có hữu ích với bạn không?
Cảm ơn bạn!!!
