Tuyến yên

Tuyến yên là gì?

Tuyến yên là một tuyến nội tiết nhỏ, có kích thước bằng hạt đậu, nằm ở đáy não, phía sau mũi và giữa hai tai. Tuyến yên đóng vai trò vô cùng quan trọng trong hệ nội tiết, thường được gọi là “tuyến chỉ huy” vì nó kiểm soát hoạt động của hầu hết các tuyến nội tiết khác trong cơ thể. Tuyến yên sản xuất và giải phóng nhiều loại hormone thiết yếu, điều chỉnh các chức năng sống quan trọng như tăng trưởng, trao đổi chất, sinh sản và cân bằng nội môi. Sự rối loạn chức năng tuyến yên có thể dẫn đến nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống.

Tổng quan về tuyến yên

Cấu trúc

Tuyến yên có cấu trúc phức tạp, bao gồm hai thùy chính: thùy trước (adenohypophysis) và thùy sau (neurohypophysis), cùng với thùy giữa (pars intermedia) kém phát triển ở người. Mỗi thùy có nguồn gốc phôi thai, cấu trúc mô học và chức năng riêng biệt.

Thùy trước tuyến yên (Adenohypophysis)

Thùy trước chiếm khoảng 80% trọng lượng tuyến yên, có cấu trúc dạng biểu mô tuyến, chứa nhiều loại tế bào nội tiết chuyên biệt. Các tế bào này sản xuất và giải phóng nhiều hormone quan trọng, bao gồm:

• Tế bào somatotrophs: Sản xuất hormone tăng trưởng (GH).
• Tế bào lactotrophs: Sản xuất prolactin (PRL).
• Tế bào corticotrophs: Sản xuất hormone vỏ thượng thận (ACTH) và hormone kích thích tế bào hắc tố (MSH).
• Tế bào thyrotrophs: Sản xuất hormone kích thích tuyến giáp (TSH).
• Tế bào gonadotrophs: Sản xuất hormone kích thích nang trứng (FSH) và hormone tạo hoàng thể (LH).

Thùy sau tuyến yên (Neurohypophysis)

Thùy sau có nguồn gốc từ mô thần kinh, là phần mở rộng của vùng dưới đồi. Nó không tự sản xuất hormone mà là nơi dự trữ và giải phóng hai hormone được sản xuất bởi vùng dưới đồi:

• Hormone oxytocin.
• Hormone vasopressin (ADH – hormone chống bài niệu).

Thùy giữa tuyến yên (Pars intermedia)

Thùy giữa là một vùng nhỏ nằm giữa thùy trước và thùy sau, kém phát triển ở người. Chức năng của thùy giữa ít được biết đến ở người, nhưng ở một số loài động vật, nó sản xuất hormone kích thích tế bào hắc tố (MSH), có vai trò trong sắc tố da.

Nguồn gốc

Tuyến yên có nguồn gốc kép từ cả mô thần kinh và mô biểu mô trong quá trình phát triển phôi thai. Thùy trước tuyến yên phát triển từ túi Rathke, một túi lõm lên từ vòm miệng nguyên thủy. Các tế bào của túi Rathke biệt hóa thành các tế bào nội tiết của thùy trước. Thùy sau tuyến yên phát triển từ một phần lồi xuống của sàn não thất ba, được gọi là mầm thần kinh tuyến yên. Mầm thần kinh này phát triển xuống dưới và tiếp xúc với túi Rathke, cuối cùng tạo thành thùy sau tuyến yên và cuống tuyến yên.

Cơ chế

Cơ chế hoạt động của tuyến yên chủ yếu dựa vào sự điều khiển của vùng dưới đồi và hệ thống phản hồi ngược. Vùng dưới đồi, một vùng não nằm ngay phía trên tuyến yên, sản xuất các hormone giải phóng và hormone ức chế, được vận chuyển đến thùy trước tuyến yên thông qua hệ thống tĩnh mạch cửa tuyến yên. Các hormone này kích thích hoặc ức chế sự sản xuất và giải phóng hormone của thùy trước. Ví dụ, hormone giải phóng hormone tăng trưởng (GHRH) từ vùng dưới đồi kích thích thùy trước tuyến yên sản xuất GH, trong khi somatostatin từ vùng dưới đồi ức chế sản xuất GH. Các hormone tuyến yên sau đó đi vào máu và tác động lên các cơ quan đích khác nhau trong cơ thể để thực hiện chức năng của chúng. Hệ thống phản hồi ngược đảm bảo rằng nồng độ hormone trong cơ thể được duy trì ở mức ổn định. Khi nồng độ hormone từ tuyến đích tăng cao, chúng sẽ ức chế vùng dưới đồi và tuyến yên, làm giảm sản xuất hormone tuyến yên. Ngược lại, khi nồng độ hormone tuyến đích giảm thấp, vùng dưới đồi và tuyến yên sẽ được kích thích để tăng sản xuất hormone tuyến yên.

Chức năng của tuyến yên

Tuyến yên đảm nhiệm nhiều chức năng quan trọng, điều hòa hầu hết các quá trình sinh lý trong cơ thể thông qua việc sản xuất và giải phóng các hormone khác nhau. Các chức năng chính của tuyến yên bao gồm:

Điều hòa tăng trưởng và phát triển

Hormone tăng trưởng (GH) do thùy trước tuyến yên sản xuất đóng vai trò then chốt trong quá trình tăng trưởng và phát triển của cơ thể, đặc biệt là trong giai đoạn trẻ em và thanh thiếu niên. GH kích thích gan sản xuất yếu tố tăng trưởng giống insulin 1 (IGF-1), chất trung gian chính cho nhiều tác động của GH. GH và IGF-1 thúc đẩy sự phát triển của xương, cơ và các mô khác, đồng thời ảnh hưởng đến chuyển hóa protein, chất béo và carbohydrate.

Điều hòa chức năng sinh sản

Tuyến yên sản xuất hai hormone gonadotropin quan trọng: hormone kích thích nang trứng (FSH) và hormone tạo hoàng thể (LH). Ở nữ giới, FSH kích thích sự phát triển của nang trứng trong buồng trứng và sản xuất estrogen, trong khi LH gây rụng trứng và hình thành hoàng thể, sản xuất progesterone. Ở nam giới, FSH kích thích sản xuất tinh trùng ở tinh hoàn, còn LH kích thích tế bào Leydig sản xuất testosterone.

Điều hòa chức năng tuyến giáp

Hormone kích thích tuyến giáp (TSH) do thùy trước tuyến yên sản xuất kiểm soát hoạt động của tuyến giáp. TSH kích thích tuyến giáp sản xuất và giải phóng hormone tuyến giáp (T3 và T4), hormone này đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa quá trình trao đổi chất, nhiệt độ cơ thể và chức năng thần kinh.

Điều hòa chức năng tuyến thượng thận

Hormone vỏ thượng thận (ACTH) do thùy trước tuyến yên sản xuất kích thích vỏ thượng thận sản xuất cortisol và các hormone steroid khác. Cortisol đóng vai trò quan trọng trong phản ứng căng thẳng, điều hòa đường huyết, chức năng miễn dịch và nhiều quá trình sinh lý khác.

Điều hòa sản xuất sữa

Prolactin (PRL) do thùy trước tuyến yên sản xuất kích thích tuyến vú phát triển và sản xuất sữa sau sinh. PRL cũng có vai trò trong chức năng sinh sản và miễn dịch.

Điều hòa cân bằng nước và điện giải

Hormone chống bài niệu (ADH) hay vasopressin do thùy sau tuyến yên giải phóng giúp thận tái hấp thu nước, giảm lượng nước tiểu và duy trì cân bằng nước trong cơ thể. ADH cũng có vai trò trong điều hòa huyết áp.

Điều hòa co bóp tử cung và tiết sữa

Oxytocin do thùy sau tuyến yên giải phóng đóng vai trò quan trọng trong quá trình sinh nở, kích thích co bóp tử cung trong quá trình chuyển dạ và tiết sữa sau sinh. Oxytocin cũng liên quan đến các hành vi xã hội và gắn kết.

Ảnh hưởng đến sức khỏe

Hoạt động bình thường của tuyến yên rất quan trọng để duy trì sức khỏe tổng thể. Nồng độ hormone tuyến yên cần được duy trì trong một phạm vi nhất định để đảm bảo các chức năng cơ thể hoạt động tối ưu. Sự bất thường trong hoạt động tuyến yên, dù là sản xuất quá nhiều hoặc quá ít hormone, đều có thể dẫn đến nhiều vấn đề sức khỏe khác nhau.

Bình thường với bất thường

Các bệnh lý liên quan

• U tuyến yên (Pituitary Adenoma): Là khối u lành tính phát triển từ các tế bào tuyến yên. Đây là nguyên nhân phổ biến nhất gây ra các rối loạn chức năng tuyến yên. U tuyến yên có thể gây ra cường tuyến yên hoặc suy tuyến yên, tùy thuộc vào loại hormone mà chúng sản xuất hoặc ảnh hưởng đến.
• Bệnh to đầu chi (Acromegaly): Do tuyến yên sản xuất quá nhiều hormone tăng trưởng (GH) ở người lớn. Gây ra sự phát triển quá mức của xương và mô mềm, đặc biệt là ở bàn tay, bàn chân và khuôn mặt.
• Bệnh khổng lồ (Gigantism): Do tuyến yên sản xuất quá nhiều hormone tăng trưởng (GH) ở trẻ em trước tuổi dậy thì. Gây ra sự tăng trưởng chiều cao quá mức.
• Hội chứng Cushing: Thường do tuyến yên sản xuất quá nhiều hormone vỏ thượng thận (ACTH) (bệnh Cushing). ACTH kích thích tuyến thượng thận sản xuất quá nhiều cortisol, gây ra các triệu chứng như tăng cân, mặt tròn, da mỏng, dễ bầm tím, yếu cơ, và tăng đường huyết.
• Suy tuyến yên (Hypopituitarism): Tình trạng tuyến yên sản xuất không đủ một hoặc nhiều hormone. Có thể dẫn đến nhiều vấn đề sức khỏe khác nhau tùy thuộc vào hormone bị thiếu.
• Đái tháo nhạt (Diabetes Insipidus): Do thiếu hormone chống bài niệu (ADH) hoặc do thận không đáp ứng với ADH. Gây ra tình trạng đi tiểu nhiều và khát nước liên tục.
• Prolactinoma: U tuyến yên sản xuất prolactin quá mức. Gây ra các triệu chứng như vô kinh, tiết sữa bất thường ở nữ giới và rối loạn cương dương, giảm ham muốn tình dục ở nam giới.

Chẩn đoán và điều trị khi bất thường

Các phương pháp chẩn đoán

• Xét nghiệm máu hormone: Đo nồng độ các hormone tuyến yên và hormone tuyến đích trong máu để đánh giá chức năng tuyến yên. Các xét nghiệm phổ biến bao gồm đo GH, IGF-1, prolactin, TSH, FT4, ACTH, cortisol, FSH, LH, testosterone, estradiol.
• Nghiệm pháp kích thích và ức chế hormone: Đánh giá khả năng đáp ứng của tuyến yên với các kích thích hoặc ức chế. Ví dụ, nghiệm pháp kích thích GH, nghiệm pháp ức chế prolactin.
• Chụp cộng hưởng từ (MRI) tuyến yên: Phương pháp chẩn đoán hình ảnh có độ phân giải cao, giúp phát hiện các khối u tuyến yên, đánh giá kích thước và vị trí của chúng.
• Chụp cắt lớp vi tính (CT scan) tuyến yên: Có thể được sử dụng nếu MRI không khả dụng hoặc chống chỉ định.
• Khám mắt và thị lực: Đánh giá thị lực và thị trường, đặc biệt quan trọng khi nghi ngờ u tuyến yên chèn ép dây thần kinh thị giác.

Các phương pháp điều trị

• Phẫu thuật: Phẫu thuật cắt bỏ u tuyến yên là phương pháp điều trị phổ biến cho u tuyến yên, đặc biệt là u tuyến yên gây chèn ép hoặc tăng tiết hormone. Phẫu thuật thường được thực hiện qua đường mũi xoang bướm (phẫu thuật nội soi qua xoang bướm).
• Thuốc: Sử dụng thuốc để điều trị các rối loạn chức năng tuyến yên. Ví dụ, thuốc chủ vận dopamine (bromocriptine, cabergoline) để điều trị prolactinoma, thuốc tương tự somatostatin (octreotide, lanreotide) để điều trị bệnh to đầu chi, thuốc thay thế hormone (levothyroxine, hydrocortisone, hormone sinh dục) để điều trị suy tuyến yên.
• Xạ trị: Xạ trị có thể được sử dụng để điều trị u tuyến yên không thể phẫu thuật hoặc tái phát sau phẫu thuật, hoặc để kiểm soát sự phát triển của u tuyến yên.

Liên kết với các bộ phận khác trong cơ thể

Vùng dưới đồi (Hypothalamus)

Mối liên kết chặt chẽ nhất của tuyến yên là với vùng dưới đồi. Vùng dưới đồi kiểm soát trực tiếp hoạt động của tuyến yên thông qua hệ thống hormone giải phóng và ức chế. Vùng dưới đồi và tuyến yên tạo thành trục dưới đồi – tuyến yên, một hệ thống điều khiển nội tiết trung tâm, điều phối nhiều chức năng cơ thể.

Tuyến giáp

Tuyến yên thông qua hormone TSH kiểm soát hoạt động của tuyến giáp, điều hòa sản xuất hormone tuyến giáp, hormone này ảnh hưởng đến quá trình trao đổi chất và năng lượng của cơ thể.

Tuyến thượng thận

Tuyến yên thông qua hormone ACTH kiểm soát hoạt động của tuyến thượng thận, điều hòa sản xuất cortisol và các hormone steroid khác, hormone này liên quan đến phản ứng căng thẳng, đường huyết và chức năng miễn dịch.

Buồng trứng và tinh hoàn

Tuyến yên thông qua hormone FSH và LH kiểm soát chức năng sinh sản của buồng trứng ở nữ và tinh hoàn ở nam, điều hòa sản xuất hormone sinh dục và quá trình sinh sản.

Thận

Tuyến yên thông qua hormone ADH kiểm soát chức năng của thận trong việc tái hấp thu nước, duy trì cân bằng nước và điện giải của cơ thể.

Tuyến vú

Tuyến yên thông qua hormone prolactin kiểm soát sự phát triển của tuyến vú và sản xuất sữa ở phụ nữ sau sinh.

Mọi người cũng hỏi

Tuyến yên nằm ở vị trí nào trong cơ thể?

Tuyến yên nằm ở đáy não, phía sau mũi và giữa hai tai, trong một hốc xương nhỏ gọi là hố yên (sella turcica) của xương bướm.

Tuyến yên có chức năng gì quan trọng?

Tuyến yên là tuyến nội tiết quan trọng nhất trong cơ thể, có chức năng điều hòa nhiều quá trình sinh lý quan trọng như tăng trưởng, sinh sản, trao đổi chất, chức năng tuyến giáp, tuyến thượng thận, cân bằng nước và điện giải, sản xuất sữa và nhiều chức năng khác thông qua việc sản xuất và giải phóng các hormone khác nhau.

Điều gì xảy ra khi tuyến yên hoạt động không bình thường?

Khi tuyến yên hoạt động không bình thường, sản xuất quá nhiều hoặc quá ít hormone, có thể dẫn đến nhiều rối loạn sức khỏe khác nhau. Ví dụ, sản xuất quá nhiều hormone tăng trưởng gây ra bệnh to đầu chi hoặc khổng lồ, sản xuất quá nhiều prolactin gây prolactinoma, sản xuất quá ít hormone có thể gây suy tuyến yên với nhiều biểu hiện tùy thuộc vào hormone bị thiếu. Các rối loạn tuyến yên có thể ảnh hưởng đến nhiều cơ quan và chức năng khác nhau trong cơ thể.

Làm thế nào để kiểm tra chức năng tuyến yên?

Chức năng tuyến yên có thể được kiểm tra bằng các xét nghiệm máu hormone để đo nồng độ các hormone tuyến yên và hormone tuyến đích. Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh như MRI hoặc CT scan có thể được sử dụng để phát hiện các khối u tuyến yên hoặc các bất thường cấu trúc khác. Bác sĩ nội tiết sẽ là người chuyên môn trong việc chẩn đoán và điều trị các bệnh lý tuyến yên.

U tuyến yên có nguy hiểm không?

U tuyến yên thường là u lành tính (u tuyến yên), nhưng chúng vẫn có thể gây ra các vấn đề sức khỏe nếu chúng gây chèn ép các cấu trúc xung quanh hoặc sản xuất quá nhiều hormone. Một số u tuyến yên có thể không cần điều trị, nhưng một số khác có thể cần phẫu thuật, thuốc hoặc xạ trị để kiểm soát. Mức độ nguy hiểm của u tuyến yên phụ thuộc vào loại u, kích thước, vị trí và ảnh hưởng của nó đến chức năng tuyến yên và sức khỏe tổng thể.

Tài liệu tham khảo về tuyến yên

• Sách giáo khoa Nội tiết học
• UpToDate – Pituitary gland disorders
• Endocrine Society – Pituitary Disorders
• National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDK) – Pituitary Gland & Pituitary Tumors
• Mayo Clinic – Pituitary gland