Thùy thái dương

Thùy thái dương là gì?

Thùy thái dương là một trong bốn thùy chính của não bộ động vật có vú, nằm ở vị trí phía dưới mỗi bán cầu đại não, phía sau thùy trán và thùy đỉnh. Thùy thái dương đóng vai trò vô cùng quan trọng trong nhiều chức năng nhận thức cao cấp, bao gồm xử lý thính giác, ngôn ngữ, trí nhớ và cảm xúc. Những hoạt động thường ngày như nghe nhạc, hiểu lời nói, ghi nhớ tên người hoặc cảm nhận cảm xúc đều có sự tham gia trực tiếp của thùy thái dương. Theo thống kê, các tổn thương ở thùy thái dương chiếm khoảng 20-30% các trường hợp chấn thương sọ não, cho thấy khu vực này dễ bị tổn thương và tầm quan trọng của việc bảo vệ sức khỏe thùy thái dương.

Tổng quan về Thùy thái dương

Cấu trúc

Về mặt cấu trúc, thùy thái dương nằm ở hai bên đầu, ngay phía trên tai. Nó được phân tách khỏi các thùy não khác bởi các rãnh não lớn, bao gồm rãnh Sylvius (rãnh bên) phân tách thùy thái dương khỏi thùy trán và thùy đỉnh ở phía trên và rãnh thái dương đỉnh phân tách nó khỏi thùy đỉnh ở phía sau. Thùy thái dương có cấu trúc phức tạp, bao gồm vỏ não thái dương và các cấu trúc dưới vỏ.

• Vỏ não thái dương: Lớp ngoài cùng của thùy thái dương, chịu trách nhiệm cho các chức năng nhận thức cao cấp. Vỏ não thái dương lại được chia thành các vùng nhỏ hơn, mỗi vùng đảm nhiệm các chức năng cụ thể như vỏ não thính giác sơ cấp (xử lý âm thanh), vỏ não ngôn ngữ Wernicke (hiểu ngôn ngữ), và vỏ não thái dương trước (trí nhớ và cảm xúc).
• Hồi hải mã (Hippocampus): Một cấu trúc hình con cá ngựa nằm sâu bên trong thùy thái dương, đóng vai trò then chốt trong việc hình thành và củng cố trí nhớ dài hạn.
• Hạch hạnh nhân (Amygdala): Cũng nằm sâu trong thùy thái dương, hạch hạnh nhân đóng vai trò quan trọng trong việc xử lý cảm xúc, đặc biệt là cảm xúc sợ hãi và lo lắng.

Nguồn gốc

Thùy thái dương bắt nguồn từ tấm nền thái dương của não trước (telencephalon) trong quá trình phát triển phôi thai. Sự phát triển của thùy thái dương bắt đầu từ rất sớm trong thai kỳ và tiếp tục phát triển mạnh mẽ sau khi sinh, đặc biệt là trong những năm đầu đời. Quá trình myelin hóa, tức là việc hình thành lớp vỏ myelin bao bọc quanh các sợi thần kinh để tăng tốc độ truyền dẫn tín hiệu, diễn ra mạnh mẽ ở thùy thái dương trong suốt thời thơ ấu và thanh thiếu niên, góp phần vào sự trưởng thành và hoàn thiện các chức năng của thùy này.

Cơ chế

Cơ chế hoạt động của thùy thái dương dựa trên sự phối hợp phức tạp giữa các tế bào thần kinh (neuron) và các chất dẫn truyền thần kinh. Các neuron trong thùy thái dương giao tiếp với nhau thông qua các synap, nơi các chất dẫn truyền thần kinh được giải phóng để truyền tín hiệu từ neuron này sang neuron khác. Các chất dẫn truyền thần kinh chính liên quan đến hoạt động của thùy thái dương bao gồm glutamate (chất dẫn truyền thần kinh kích thích chính) và GABA (chất dẫn truyền thần kinh ức chế chính). Hoạt động điện hóa của các neuron và mạng lưới neuron trong thùy thái dương tạo ra các hoạt động chức năng đặc trưng, cho phép chúng ta xử lý thông tin thính giác, ngôn ngữ, ghi nhớ và trải nghiệm cảm xúc.

Chức năng của Thùy thái dương

Thùy thái dương đảm nhiệm nhiều chức năng quan trọng, liên quan mật thiết đến các hoạt động sống hàng ngày và khả năng nhận thức của con người. Các chức năng chính của thùy thái dương bao gồm:

Xử lý thính giác

Đây là chức năng chính và nổi bật nhất của thùy thái dương. Vỏ não thính giác sơ cấp nằm trong thùy thái dương, tiếp nhận và xử lý thông tin âm thanh từ tai. Thùy thái dương giúp chúng ta nhận biết, phân biệt và giải mã các loại âm thanh khác nhau, từ tiếng nói, âm nhạc đến tiếng động môi trường. Khả năng nghe và hiểu âm thanh là nền tảng cho giao tiếp ngôn ngữ và nhận thức thế giới xung quanh.

Ngôn ngữ

Thùy thái dương, đặc biệt là vùng Wernicke nằm ở thùy thái dương trái (ở người thuận tay phải), đóng vai trò then chốt trong việc hiểu ngôn ngữ nói và viết. Vùng Wernicke cho phép chúng ta giải mã ý nghĩa của từ ngữ, cấu trúc câu và ngữ pháp. Tổn thương vùng Wernicke có thể dẫn đến失语症 Wernicke (Wernicke’s aphasia), một tình trạng rối loạn ngôn ngữ khiến người bệnh gặp khó khăn trong việc hiểu lời nói và viết, mặc dù khả năng phát âm có thể vẫn còn nguyên vẹn.

Trí nhớ

Hồi hải mã trong thùy thái dương là trung tâm trí nhớ chính của não bộ. Nó đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành trí nhớ mới, đặc biệt là trí nhớ dài hạn và trí nhớ không gian. Hồi hải mã giúp chúng ta ghi nhớ các sự kiện, thông tin, địa điểm và kinh nghiệm. Tổn thương hồi hải mã có thể gây ra chứng quên (amnesia), khiến người bệnh mất khả năng hình thành trí nhớ mới hoặc nhớ lại các ký ức cũ.

Cảm xúc

Hạch hạnh nhân, nằm trong thùy thái dương, đóng vai trò quan trọng trong việc xử lý và điều chỉnh cảm xúc, đặc biệt là các cảm xúc mạnh như sợ hãi, lo lắng, giận dữ và vui sướng. Hạch hạnh nhân giúp chúng ta nhận diện các tình huống nguy hiểm, phản ứng với các kích thích cảm xúc và học hỏi từ các trải nghiệm cảm xúc. Sự hoạt động bất thường của hạch hạnh nhân có thể liên quan đến các rối loạn lo âu, rối loạn căng thẳng sau травма (PTSD) và các vấn đề sức khỏe tâm thần khác.

Nhận dạng đối tượng

Thùy thái dương cũng tham gia vào quá trình nhận dạng đối tượng và khuôn mặt. Vùng vỏ não thái dương dưới (inferior temporal cortex) được cho là đóng vai trò quan trọng trong việc xử lý thông tin thị giác phức tạp và nhận diện các đối tượng quen thuộc. Tổn thương vùng này có thể dẫn đến chứng không nhận biết được khuôn mặt (prosopagnosia) hoặc các đối tượng (agnosia).

Ảnh hưởng đến sức khỏe

Thùy thái dương đóng vai trò thiết yếu cho nhiều chức năng quan trọng của não bộ. Sự hoạt động bình thường của thùy thái dương đảm bảo khả năng nghe, hiểu ngôn ngữ, ghi nhớ, trải nghiệm cảm xúc và nhận dạng đối tượng một cách hiệu quả. Tuy nhiên, thùy thái dương rất dễ bị tổn thương do vị trí và cấu trúc phức tạp của nó. Các tổn thương thùy thái dương có thể gây ra nhiều vấn đề sức khỏe khác nhau, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống.

Bình thường với bất thường

Bảng so sánh trạng thái bình thường và bất thường của thùy thái dương:

Các bệnh lý liên quan

Các rối loạn và bệnh lý liên quan đến thùy thái dương bất thường bao gồm:

• Động kinh thùy thái dương: Là dạng động kinh cục bộ phổ biến nhất ở người lớn, đặc trưng bởi các cơn động kinh khởi phát từ thùy thái dương. Nguyên nhân có thể do sẹo não, loạn sản vỏ não, u não hoặc các yếu tố di truyền. Cơn động kinh thùy thái dương có thể gây ra nhiều triệu chứng khác nhau, từ các cơn vắng ý thức đơn giản đến các cơn co giật toàn thân.
• Sa sút trí tuệ thể thái dương trán (FTLD): Một nhóm các rối loạn thoái hóa thần kinh ảnh hưởng chủ yếu đến thùy trán và thùy thái dương. FTLD gây ra các vấn đề về hành vi, tính cách, ngôn ngữ và trí nhớ. Nguyên nhân chính xác của FTLD chưa được biết rõ, nhưng yếu tố di truyền đóng vai trò quan trọng trong một số trường hợp.
• Bệnh Alzheimer: Mặc dù bệnh Alzheimer ảnh hưởng đến toàn bộ não bộ, nhưng thùy thái dương, đặc biệt là hồi hải mã, thường là một trong những vùng bị tổn thương sớm nhất và nghiêm trọng nhất. Sự suy giảm chức năng hồi hải mã trong bệnh Alzheimer gây ra chứng quên, một trong những triệu chứng đặc trưng của bệnh.
• Chấn thương sọ não (TBI): Thùy thái dương dễ bị tổn thương trong chấn thương sọ não do vị trí của nó trong hộp sọ. TBI có thể gây ra nhiều vấn đề về chức năng thùy thái dương, bao gồm suy giảm trí nhớ, rối loạn ngôn ngữ, rối loạn thính giác và rối loạn cảm xúc, tùy thuộc vào mức độ và vị trí tổn thương.
• U não thùy thái dương: U não có thể phát triển trong thùy thái dương, gây áp lực lên các cấu trúc não xung quanh và làm gián đoạn chức năng của thùy. Các triệu chứng của u não thùy thái dương có thể bao gồm động kinh, đau đầu, yếu liệt một bên cơ thể, thay đổi tính cách và các vấn đề về ngôn ngữ hoặc trí nhớ.
• Viêm não thái dương: Viêm não, đặc biệt là viêm não do virus herpes simplex, có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến thùy thái dương. Viêm não thái dương có thể gây ra các triệu chứng như sốt, đau đầu, co giật, rối loạn ý thức, mất trí nhớ và các vấn đề về ngôn ngữ.

Chẩn đoán và điều trị khi bất thường

Các phương pháp chẩn đoán

Để chẩn đoán các vấn đề liên quan đến thùy thái dương, bác sĩ có thể sử dụng nhiều phương pháp khác nhau, bao gồm:

• Khám thần kinh: Đánh giá các chức năng thần kinh, bao gồm thính giác, ngôn ngữ, trí nhớ, cảm xúc và nhận thức. Các bài kiểm tra đơn giản như kiểm tra khả năng nghe, lặp lại từ, nhớ lại hình ảnh hoặc trả lời câu hỏi có thể giúp đánh giá chức năng thùy thái dương.
• Điện não đồ (EEG): Ghi lại hoạt động điện của não bộ. EEG có thể giúp phát hiện các hoạt động điện bất thường ở thùy thái dương, đặc biệt là trong chẩn đoán động kinh thùy thái dương.
• Chụp cộng hưởng từ (MRI) não: Sử dụng sóng từ trường và sóng radio để tạo ra hình ảnh chi tiết về cấu trúc não. MRI có thể giúp phát hiện các bất thường cấu trúc trong thùy thái dương, chẳng hạn như u não, tổn thương do chấn thương, thoái hóa não hoặc các bất thường bẩm sinh.
• Chụp cắt lớp vi tính (CT) não: Sử dụng tia X để tạo ra hình ảnh cắt ngang của não. CT scan thường được sử dụng trong các trường hợp cấp cứu để đánh giá nhanh các tổn thương não, chẳng hạn như chảy máu não hoặc chấn thương sọ não.
• Kiểm tra tâm lý thần kinh: Các bài kiểm tra chuyên sâu được thiết kế để đánh giá chi tiết các chức năng nhận thức khác nhau, bao gồm trí nhớ, ngôn ngữ, sự chú ý, chức năng điều hành và khả năng không gian thị giác. Các bài kiểm tra này giúp xác định mức độ và loại suy giảm nhận thức liên quan đến thùy thái dương.

Các phương pháp điều trị

Phương pháp điều trị các vấn đề liên quan đến thùy thái dương phụ thuộc vào nguyên nhân và loại rối loạn cụ thể. Các phương pháp điều trị phổ biến bao gồm:

• Thuốc: Sử dụng thuốc để kiểm soát các triệu chứng hoặc điều trị nguyên nhân gây bệnh. Ví dụ, thuốc chống động kinh được sử dụng để điều trị động kinh thùy thái dương, thuốc ức chế cholinesterase hoặc memantine có thể được sử dụng để điều trị bệnh Alzheimer, và thuốc chống trầm cảm hoặc thuốc chống lo âu có thể được sử dụng để điều trị các rối loạn cảm xúc.
• Phẫu thuật: Phẫu thuật có thể được chỉ định trong một số trường hợp, chẳng hạn như để loại bỏ u não thùy thái dương, điều trị động kinh thùy thái dương kháng thuốc hoặc giảm áp lực nội sọ do chấn thương sọ não.
• Liệu pháp phục hồi chức năng: Các liệu pháp phục hồi chức năng, bao gồm liệu pháp ngôn ngữ, liệu pháp nhận thức, liệu pháp hành vi và vật lý trị liệu, có thể giúp cải thiện các chức năng bị suy giảm do tổn thương thùy thái dương. Liệu pháp ngôn ngữ giúp cải thiện các vấn đề về ngôn ngữ, liệu pháp nhận thức giúp cải thiện trí nhớ và các chức năng nhận thức khác, liệu pháp hành vi giúp điều chỉnh các vấn đề về hành vi và cảm xúc, và vật lý trị liệu có thể giúp cải thiện các vấn đề vận động nếu có.
• Thay đổi lối sống: Duy trì lối sống lành mạnh, bao gồm chế độ ăn uống cân bằng, tập thể dục thường xuyên, ngủ đủ giấc và kiểm soát căng thẳng, có thể hỗ trợ sức khỏe não bộ nói chung và chức năng thùy thái dương nói riêng.

Liên kết với các bộ phận khác trong cơ thể

Thùy thái dương không hoạt động độc lập mà có mối liên kết chặt chẽ với các bộ phận khác trong cơ thể, đặc biệt là các hệ cơ quan khác trong não bộ. Các mối liên kết quan trọng bao gồm:

Hệ thính giác

Thùy thái dương là trung tâm xử lý thính giác chính của não bộ. Nó nhận thông tin âm thanh từ tai thông qua dây thần kinh thính giác và các cấu trúc trung gian trong thân não và đồi thị. Mối liên kết này đảm bảo rằng chúng ta có thể nghe và hiểu âm thanh từ môi trường xung quanh.

Hệ ngôn ngữ

Thùy thái dương, đặc biệt là vùng Wernicke, có liên kết chặt chẽ với các vùng ngôn ngữ khác trong não bộ, chẳng hạn như vùng Broca ở thùy trán (liên quan đến sản xuất ngôn ngữ) và vỏ não vận động (kiểm soát cơ miệng và lưỡi để phát âm). Sự phối hợp giữa các vùng này cho phép chúng ta giao tiếp ngôn ngữ một cách hiệu quả.

Hệ limbic

Hạch hạnh nhân và hồi hải mã, hai cấu trúc quan trọng trong thùy thái dương, là các thành phần chính của hệ limbic, hệ thống não bộ liên quan đến cảm xúc, trí nhớ và động lực. Thùy thái dương thông qua hệ limbic có mối liên kết mật thiết với các vùng não khác liên quan đến cảm xúc và trí nhớ, chẳng hạn như vùng dưới đồi (hypothalamus) và vùng vỏ não trước trán (prefrontal cortex).

Vỏ não trước trán

Thùy thái dương có kết nối với vỏ não trước trán, vùng não chịu trách nhiệm cho các chức năng điều hành cao cấp như lập kế hoạch, ra quyết định, kiểm soát xung động và trí nhớ làm việc. Sự tương tác giữa thùy thái dương và vỏ não trước trán đóng vai trò quan trọng trong các hoạt động nhận thức phức tạp và hành vi có mục đích.

Mọi người cũng hỏi

Thùy thái dương có vai trò gì đối với trí nhớ?

Thùy thái dương chứa hồi hải mã, một cấu trúc quan trọng đóng vai trò trung tâm trong việc hình thành và củng cố trí nhớ dài hạn, đặc biệt là trí nhớ về sự kiện và không gian. Hồi hải mã hoạt động như một “nhà kho tạm thời” cho các ký ức mới, sau đó các ký ức này được chuyển đến các vùng vỏ não khác để lưu trữ lâu dài. Tổn thương hồi hải mã có thể gây ra chứng quên, khiến người bệnh mất khả năng hình thành ký ức mới.

Động kinh thùy thái dương là gì và có nguy hiểm không?

Động kinh thùy thái dương là một loại động kinh cục bộ phổ biến, xuất phát từ thùy thái dương của não bộ. Các cơn động kinh thùy thái dương có thể biểu hiện đa dạng, từ các cơn vắng ý thức ngắn ngủi đến các cơn co giật toàn thân. Động kinh thùy thái dương có thể nguy hiểm vì các cơn động kinh không kiểm soát có thể gây ra chấn thương, tai nạn và ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống. Tuy nhiên, với chẩn đoán và điều trị phù hợp, nhiều người bệnh có thể kiểm soát được cơn động kinh và sống một cuộc sống bình thường.

Làm thế nào để bảo vệ sức khỏe thùy thái dương?

Để bảo vệ sức khỏe thùy thái dương, bạn nên duy trì một lối sống lành mạnh, bao gồm chế độ ăn uống cân bằng, tập thể dục thường xuyên, ngủ đủ giấc và kiểm soát căng thẳng. Tránh các chất kích thích như rượu và ma túy, đội mũ bảo hiểm khi tham gia giao thông hoặc các hoạt động có nguy cơ chấn thương đầu. Thực hiện các hoạt động kích thích trí não như đọc sách, học ngôn ngữ mới, chơi trò chơi trí tuệ để duy trì chức năng nhận thức của thùy thái dương. Khám sức khỏe định kỳ và tham khảo ý kiến bác sĩ nếu có bất kỳ triệu chứng bất thường nào liên quan đến chức năng thùy thái dương.

Rối loạn ngôn ngữ do tổn thương thùy thái dương có chữa được không?

Rối loạn ngôn ngữ (失语症 – aphasia) do tổn thương thùy thái dương, đặc biệt là vùng Wernicke, có thể được cải thiện thông qua liệu pháp ngôn ngữ. Mức độ phục hồi phụ thuộc vào mức độ và vị trí tổn thương, tuổi tác và sức khỏe tổng thể của người bệnh, cũng như sự kiên trì và tích cực tham gia vào quá trình phục hồi chức năng. Liệu pháp ngôn ngữ giúp người bệnh rèn luyện lại khả năng hiểu và diễn đạt ngôn ngữ, sử dụng các bài tập và kỹ thuật chuyên biệt để kích thích và tái tạo các kết nối thần kinh trong não bộ.

Stress có ảnh hưởng đến thùy thái dương không?

Stress kéo dài và mãn tính có thể gây ra những ảnh hưởng tiêu cực đến thùy thái dương, đặc biệt là hồi hải mã. Stress mạn tính có thể làm tăng nồng độ cortisol (hormone stress), gây tổn thương tế bào thần kinh trong hồi hải mã và làm suy giảm chức năng trí nhớ. Kiểm soát stress thông qua các kỹ thuật thư giãn, tập thể dục, thiền định và duy trì lối sống cân bằng là rất quan trọng để bảo vệ sức khỏe thùy thái dương và chức năng nhận thức nói chung.

Thùy thái dương có liên quan đến cảm xúc như thế nào?

Thùy thái dương chứa hạch hạnh nhân, một cấu trúc quan trọng trong việc xử lý và điều chỉnh cảm xúc, đặc biệt là các cảm xúc mạnh như sợ hãi, lo lắng, giận dữ và vui sướng. Hạch hạnh nhân giúp chúng ta nhận diện các tình huống nguy hiểm, phản ứng với các kích thích cảm xúc và học hỏi từ các trải nghiệm cảm xúc. Sự hoạt động bất thường của hạch hạnh nhân có thể liên quan đến các rối loạn lo âu, rối loạn căng thẳng sau травма (PTSD) và các vấn đề sức khỏe tâm thần khác. Thùy thái dương và hạch hạnh nhân đóng vai trò then chốt trong việc trải nghiệm và điều chỉnh thế giới cảm xúc phong phú của con người.

Thùy thái dương có thể bị tổn thương do những nguyên nhân nào?

Thùy thái dương có thể bị tổn thương do nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm chấn thương sọ não, đột quỵ não, u não, viêm não, động kinh, bệnh Alzheimer và các rối loạn thoái hóa thần kinh khác. Các yếu tố nguy cơ gây tổn thương thùy thái dương bao gồm tuổi cao, tiền sử gia đình có các bệnh lý thần kinh, tăng huyết áp, tiểu đường, hút thuốc lá, nghiện rượu và các thói quen sống không lành mạnh. Việc nhận biết các nguyên nhân và yếu tố nguy cơ giúp chúng ta chủ động phòng ngừa và bảo vệ sức khỏe thùy thái dương.

Thùy thái dương có kích thước khác nhau giữa nam và nữ không?

Một số nghiên cứu cho thấy có sự khác biệt nhỏ về kích thước của một số vùng nhất định trong thùy thái dương giữa nam và nữ. Ví dụ, một số nghiên cứu cho thấy hồi hải mã có xu hướng lớn hơn ở nam giới so với phụ nữ. Tuy nhiên, những khác biệt này thường rất nhỏ và không có ý nghĩa chức năng lớn. Sự khác biệt về kích thước não bộ giữa nam và nữ là một lĩnh vực nghiên cứu phức tạp và còn nhiều tranh cãi, cần có thêm nhiều nghiên cứu để hiểu rõ hơn về ý nghĩa của những khác biệt này.

Chức năng thùy thái dương có thể cải thiện được không sau tổn thương?

Trong nhiều trường hợp, chức năng thùy thái dương có thể được cải thiện sau tổn thương thông qua quá trình phục hồi chức năng thần kinh. Não bộ có khả năng tái tạo và thích ứng nhất định, đặc biệt là trong giai đoạn đầu sau tổn thương. Liệu pháp ngôn ngữ, liệu pháp nhận thức, liệu pháp hành vi và các phương pháp phục hồi chức năng khác có thể giúp kích thích sự tái tổ chức của não bộ và cải thiện các chức năng bị suy giảm. Tuy nhiên, mức độ phục hồi phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm mức độ và vị trí tổn thương, tuổi tác, sức khỏe tổng thể và sự kiên trì trong quá trình phục hồi chức năng.

Thùy thái dương ảnh hưởng đến giấc ngủ như thế nào?

Thùy thái dương, đặc biệt là hạch hạnh nhân, có thể ảnh hưởng đến giấc ngủ thông qua vai trò của nó trong việc điều chỉnh cảm xúc và phản ứng stress. Hạch hạnh nhân hoạt động quá mức có thể gây ra lo lắng, căng thẳng và khó ngủ. Ngoài ra, động kinh thùy thái dương có thể xảy ra vào ban đêm và làm gián đoạn giấc ngủ. Tuy nhiên, thùy thái dương không phải là vùng não chính kiểm soát giấc ngủ; các vùng não khác như vùng dưới đồi và thân não đóng vai trò quan trọng hơn trong việc điều chỉnh chu kỳ thức ngủ và các giai đoạn giấc ngủ.

Tài liệu tham khảo về Thùy thái dương

• Snell, R. S. (2010). Clinical neuroanatomy. Lippincott Williams & Wilkins.
• Purves, D., Augustine, G. J., Fitzpatrick, D., Hall, W. C., Lamantia, A. S., McNamara, J. O., … & White, L. E. (2001). Neuroscience. Sunderland (MA): Sinauer Associates.
• Bear, M. F., Connors, B. W., & Paradiso, M. A. (2016). Neuroscience: exploring the brain. Jones & Bartlett Learning.
• Kandel, E. R., Schwartz, J. H., & Jessell, T. M. (2000). Principles of neural science. McGraw-hill.
• National Institute of Neurological Disorders and Stroke (NINDS).
• Mayo Clinic.
• MedlinePlus.