Thùy chẩm

Thùy chẩm là gì?

Thùy chẩm là phần sau cùng của não bộ, nằm ở phía sau đầu, ngay trên gáy. Đây là trung tâm xử lý chính của thị giác, chịu trách nhiệm giải mã và diễn giải những thông tin mà mắt thu nhận được. Thùy chẩm đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc giúp chúng ta nhận biết thế giới xung quanh thông qua thị giác, từ việc đọc chữ, nhận diện khuôn mặt đến định hướng không gian và cảm nhận màu sắc. Các nghiên cứu cho thấy khoảng 25% vỏ não tham gia vào quá trình xử lý thị giác, cho thấy tầm quan trọng của thùy chẩm đối với hoạt động sống hàng ngày.

Tổng quan về Thùy chẩm

Cấu trúc

Thùy chẩm là thùy nhỏ nhất trong bốn thùy chính của não, nằm ở phía sau hộp sọ. Về mặt giải phẫu, thùy chẩm nằm phía sau thùy thái dương và thùy đỉnh, và được ngăn cách với chúng bởi rãnh chẩm – đỉnh. Thùy chẩm có cấu trúc phức tạp, bao gồm nhiều vùng vỏ não khác nhau, mỗi vùng đảm nhận các chức năng thị giác chuyên biệt. Về mặt cấu trúc, thùy chẩm bao gồm:

• Vỏ não thị giác sơ cấp (V1): Vùng này nằm ở mặt trong của thùy chẩm, xung quanh rãnh cựa (calcarine sulcus). V1 là nơi tiếp nhận thông tin thị giác đầu tiên từ đồi thị và bắt đầu quá trình xử lý hình ảnh cơ bản như phát hiện đường nét, hình dạng và màu sắc.
• Vỏ não thị giác thứ cấp (V2, V3, V4, V5/MT): Các vùng này bao quanh V1 và tiếp tục xử lý thông tin thị giác phức tạp hơn.
  • V2: Tham gia vào việc xử lý các đặc điểm hình ảnh phức tạp hơn như hình dạng, đường viền và màu sắc.
  • V3: Liên quan đến việc xử lý hình dạng động và nhận thức về hình dạng.
  • V4: Chuyên biệt trong xử lý màu sắc.
  • V5/MT: Đảm nhận chức năng xử lý chuyển động.

Nguồn gốc

Thùy chẩm, giống như các phần khác của não bộ, có nguồn gốc từ ống thần kinh trong quá trình phát triển phôi thai. Ống thần kinh là cấu trúc ban đầu hình thành hệ thần kinh trung ương. Phần sau của ống thần kinh phát triển thành não sau và não giữa, trong khi phần trước phát triển thành não trước. Thùy chẩm phát triển từ phần sau của não trước (telencephalon), bắt đầu hình thành từ rất sớm trong thai kỳ và tiếp tục phát triển, hoàn thiện cấu trúc và chức năng cho đến tuổi trưởng thành.

Cơ chế

Cơ chế hoạt động của thùy chẩm dựa trên việc tiếp nhận và xử lý tín hiệu điện hóa từ mắt. Ánh sáng đi vào mắt, kích thích các tế bào thụ cảm ánh sáng ở võng mạc, tạo ra các xung thần kinh. Các xung thần kinh này truyền qua dây thần kinh thị giác, đến thể gối ngoài (lateral geniculate nucleus – LGN) của đồi thị, và sau đó được chiếu đến vỏ não thị giác sơ cấp (V1) ở thùy chẩm. Tại V1, thông tin thị giác bắt đầu được giải mã và phân tích. Từ V1, thông tin tiếp tục được truyền đến các vùng vỏ não thị giác thứ cấp (V2, V3, V4, V5/MT) để xử lý phức tạp hơn, cho phép chúng ta nhận thức được hình dạng, màu sắc, chuyển động và không gian của các vật thể trong môi trường xung quanh.

Chức năng của Thùy chẩm

Chức năng chính của thùy chẩm là xử lý thông tin thị giác. Thùy chẩm cho phép chúng ta nhận biết và diễn giải những gì chúng ta nhìn thấy, biến những tín hiệu ánh sáng đơn thuần thành những hình ảnh có ý nghĩa và giúp chúng ta tương tác với thế giới xung quanh một cách hiệu quả. Các chức năng cụ thể của thùy chẩm bao gồm:

Xử lý thị giác

Đây là chức năng cốt lõi của thùy chẩm. Vùng vỏ não thị giác sơ cấp (V1) tiếp nhận thông tin từ mắt và bắt đầu quá trình xử lý ban đầu, bao gồm nhận diện các đường nét, góc cạnh và màu sắc cơ bản. Các vùng thị giác thứ cấp tiếp tục xử lý thông tin này để nhận biết hình dạng, đối tượng, chuyển động và chiều sâu không gian.

Nhận dạng màu sắc

Vùng V4 của thùy chẩm đóng vai trò quan trọng trong việc nhận dạng và phân biệt màu sắc. Tổn thương vùng này có thể dẫn đến mất khả năng nhận biết màu sắc, một tình trạng gọi là mất nhận biết màu sắc (achromatopsia).

Xử lý chuyển động

Vùng V5/MT chuyên biệt trong việc xử lý chuyển động thị giác. Vùng này giúp chúng ta nhận biết và theo dõi các vật thể chuyển động trong không gian. Tổn thương vùng V5/MT có thể gây ra tình trạng mất khả năng nhận biết chuyển động (akinetopsia), khiến người bệnh khó khăn trong việc quan sát các vật thể đang di chuyển.

Định hướng không gian

Thùy chẩm cũng tham gia vào quá trình định hướng không gian và nhận thức về vị trí của các vật thể trong môi trường xung quanh. Thông tin thị giác được xử lý ở thùy chẩm kết hợp với thông tin từ các giác quan khác để tạo ra bản đồ không gian giúp chúng ta di chuyển và tương tác với môi trường.

Ảnh hưởng đến sức khỏe

Hoạt động bình thường của thùy chẩm rất quan trọng cho khả năng thị giác và nhận thức về thế giới xung quanh. Các vấn đề bất thường ở thùy chẩm có thể gây ra nhiều rối loạn thị giác và nhận thức khác nhau, ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống. Các tổn thương hoặc rối loạn chức năng của thùy chẩm có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân như chấn thương đầu, đột quỵ, khối u não, nhiễm trùng hoặc các bệnh thoái hóa thần kinh.

Bình thường với bất thường

Bảng so sánh trạng thái bình thường và bất thường của thùy chẩm:

Các bệnh lý liên quan

Các bệnh lý liên quan đến thùy chẩm có thể gây ra nhiều vấn đề sức khỏe khác nhau, chủ yếu liên quan đến thị giác và nhận thức.

• Đột quỵ thùy chẩm: Xảy ra khi mạch máu cung cấp máu cho thùy chẩm bị tắc nghẽn hoặc vỡ, dẫn đến tổn thương tế bào não do thiếu oxy và dưỡng chất. Đột quỵ thùy chẩm thường gây ra các triệu chứng thị giác đột ngột như mất thị lực một bên (hemianopia), mù vỏ não (cortical blindness), hoặc ảo thị.
• Chấn thương đầu: Các chấn thương vùng đầu, đặc biệt là vùng chẩm, có thể gây tổn thương trực tiếp đến thùy chẩm. Mức độ ảnh hưởng phụ thuộc vào mức độ nghiêm trọng của chấn thương, từ nhẹ như chấn động não gây rối loạn thị giác thoáng qua đến nặng gây tổn thương vĩnh viễn và suy giảm chức năng thị giác nghiêm trọng.
• U não thùy chẩm: Khối u phát triển trong thùy chẩm có thể chèn ép hoặc phá hủy mô não, gây ra các triệu chứng như đau đầu, co giật, và các rối loạn thị giác như giảm thị lực, song thị, hoặc ảo thị.
• Chứng đau nửa đầu Migraine với aura thị giác: Một số người bị migraine trải qua giai đoạn aura thị giác trước khi cơn đau đầu xuất hiện. Aura thị giác có thể bao gồm các triệu chứng như xuất hiện điểm mù, ánh sáng nhấp nháy, đường ngoằn ngoèo, hoặc méo mó hình ảnh. Aura thị giác được cho là do sự thay đổi hoạt động điện trong vỏ não thị giác ở thùy chẩm.
• Hội chứng Anton-Babinski: Một tình trạng hiếm gặp xảy ra sau tổn thương thùy chẩm hai bên, gây mù vỏ não. Người bệnh bị mù nhưng lại phủ nhận tình trạng mù của mình, thường là do tổn thương vùng vỏ não thị giác nhưng các vùng não liên quan đến nhận thức về bản thân và phủ nhận lại không bị ảnh hưởng.

Chẩn đoán và điều trị khi bất thường

Các phương pháp chẩn đoán

Để chẩn đoán các vấn đề liên quan đến thùy chẩm, bác sĩ có thể sử dụng nhiều phương pháp khác nhau:

• Khám thần kinh: Bác sĩ sẽ kiểm tra các chức năng thần kinh, bao gồm thị lực, cử động mắt, phản xạ và các chức năng cảm giác và vận động khác. Các bài kiểm tra thị lực chuyên biệt có thể giúp xác định các khiếm khuyết thị giác liên quan đến thùy chẩm.
• Chụp cộng hưởng từ (MRI) não: MRI là phương pháp chẩn đoán hình ảnh rất hiệu quả để đánh giá cấu trúc não, bao gồm thùy chẩm. MRI có thể giúp phát hiện các tổn thương như đột quỵ, khối u, chấn thương, hoặc các bất thường cấu trúc khác ở thùy chẩm.
• Chụp cắt lớp vi tính (CT) não: CT scan cũng là một phương pháp chẩn đoán hình ảnh hữu ích, đặc biệt trong trường hợp khẩn cấp như chấn thương đầu hoặc nghi ngờ đột quỵ xuất huyết. CT scan có thể nhanh chóng phát hiện chảy máu não, gãy xương sọ và các tổn thương lớn khác.
• Điện não đồ (EEG): EEG ghi lại hoạt động điện của não. Phương pháp này có thể hữu ích trong việc phát hiện các hoạt động bất thường như động kinh xuất phát từ thùy chẩm.
• Kiểm tra thị trường: Kiểm tra thị trường giúp đánh giá phạm vi thị giác của bệnh nhân. Các khiếm khuyết thị trường đặc trưng có thể gợi ý tổn thương ở thùy chẩm hoặc đường dẫn truyền thị giác.

Các phương pháp điều trị

Phương pháp điều trị các bất thường ở thùy chẩm phụ thuộc vào nguyên nhân gây ra vấn đề.

• Điều trị nội khoa: Trong trường hợp đột quỵ, điều trị nội khoa có thể bao gồm sử dụng thuốc tiêu sợi huyết (nếu đột quỵ do tắc mạch máu và được phát hiện sớm) hoặc thuốc kiểm soát huyết áp và các yếu tố nguy cơ khác. Đối với migraine, thuốc giảm đau và thuốc dự phòng migraine có thể được sử dụng.
• Phẫu thuật: Phẫu thuật có thể cần thiết để loại bỏ khối u não, dẫn lưu máu tụ do chấn thương, hoặc sửa chữa các tổn thương mạch máu.
• Phục hồi chức năng thị giác: Sau tổn thương thùy chẩm, phục hồi chức năng thị giác đóng vai trò quan trọng trong việc giúp bệnh nhân thích nghi và cải thiện khả năng thị giác. Các bài tập phục hồi chức năng có thể giúp bệnh nhân học cách bù đắp cho các khiếm khuyết thị giác và tối ưu hóa chức năng thị giác còn lại.
• Liệu pháp tâm lý: Đối với các tình trạng như hội chứng Anton-Babinski, liệu pháp tâm lý có thể giúp bệnh nhân và gia đình đối phó với tình trạng bệnh và các vấn đề tâm lý liên quan.

Liên kết với các bộ phận khác trong cơ thể

Thùy chẩm không hoạt động độc lập mà có mối liên kết chặt chẽ với các bộ phận khác của não bộ và cơ thể để thực hiện chức năng thị giác và nhận thức.

Đồi thị

Đồi thị đóng vai trò như trạm chuyển tiếp thông tin thị giác từ mắt đến thùy chẩm. Thể gối ngoài (LGN) của đồi thị nhận tín hiệu từ dây thần kinh thị giác và chiếu các tín hiệu này đến vỏ não thị giác sơ cấp (V1) ở thùy chẩm. Liên kết này đảm bảo thông tin thị giác được truyền tải một cách hiệu quả và chính xác đến trung tâm xử lý thị giác của não.

Thùy thái dương và thùy đỉnh

Thùy chẩm kết nối với thùy thái dương và thùy đỉnh thông qua các đường dẫn truyền thần kinh phức tạp. Sự tương tác này cho phép tích hợp thông tin thị giác với thông tin từ các giác quan khác (như thính giác, xúc giác, vị giác, khứu giác) và các chức năng nhận thức cao cấp hơn. Ví dụ, thông tin thị giác được xử lý ở thùy chẩm có thể được chuyển đến thùy thái dương để nhận diện đối tượng và ghi nhớ, và đến thùy đỉnh để định hướng không gian và vận động.

Hệ thống vận động

Mặc dù thùy chẩm chủ yếu liên quan đến thị giác, nhưng nó cũng có liên kết với hệ thống vận động. Thông tin thị giác được xử lý ở thùy chẩm giúp chúng ta nhận biết vị trí và chuyển động của các vật thể trong không gian, từ đó điều chỉnh các cử động của cơ thể để tương tác với môi trường. Ví dụ, khi chúng ta với lấy một vật, thông tin thị giác từ thùy chẩm giúp chúng ta định vị chính xác vật đó và điều khiển tay và chân để thực hiện động tác một cách chính xác.

Mọi người cũng hỏi

Thùy chẩm có chức năng gì đối với mắt?

Thùy chẩm không trực tiếp điều khiển mắt, nhưng là trung tâm xử lý thông tin thị giác chính của não bộ. Mắt thu nhận ánh sáng và chuyển thành tín hiệu thần kinh, sau đó tín hiệu này được truyền đến thùy chẩm để giải mã và diễn giải thành hình ảnh mà chúng ta nhận thức được. Do đó, thùy chẩm giúp chúng ta hiểu được những gì mắt nhìn thấy, bao gồm hình dạng, màu sắc, chuyển động và không gian.

Điều gì xảy ra nếu thùy chẩm bị tổn thương?

Tổn thương thùy chẩm có thể gây ra nhiều vấn đề về thị giác, tùy thuộc vào vị trí và mức độ tổn thương. Các vấn đề có thể bao gồm mất thị lực một phần hoặc toàn bộ, khó nhận biết màu sắc (mù màu), khó nhận biết chuyển động, ảo thị (nhìn thấy những thứ không có thật), khó đọc, khó định hướng không gian và các vấn đề nhận thức thị giác khác. Mức độ ảnh hưởng có thể khác nhau tùy thuộc vào từng trường hợp cụ thể.

Làm thế nào để kiểm tra chức năng thùy chẩm?

Kiểm tra chức năng thùy chẩm thường bắt đầu bằng khám thần kinh tổng quát và khám thị lực chuyên biệt. Bác sĩ có thể thực hiện các bài kiểm tra thị lực, kiểm tra thị trường (phạm vi thị giác), và các bài kiểm tra nhận thức thị giác khác. Trong trường hợp cần thiết, các phương pháp chẩn đoán hình ảnh như chụp MRI hoặc CT scan não có thể được sử dụng để đánh giá cấu trúc thùy chẩm và phát hiện các tổn thương.

Thùy chẩm nằm ở đâu trên cơ thể?

Thùy chẩm nằm ở phía sau đầu, ngay phía trên gáy, ở phần sau cùng của não bộ. Nó nằm phía sau thùy thái dương và thùy đỉnh, và được bảo vệ bởi xương chẩm của hộp sọ. Vị trí này giúp bảo vệ thùy chẩm khỏi các tổn thương từ phía trước và hai bên, nhưng vẫn có thể bị tổn thương do chấn thương trực tiếp vào phía sau đầu.

Bệnh mù vỏ não (Cortical Blindness) là gì và liên quan đến thùy chẩm như thế nào?

Mù vỏ não (Cortical Blindness) là tình trạng mất thị lực do tổn thương vỏ não thị giác ở thùy chẩm, mặc dù mắt và dây thần kinh thị giác có thể hoàn toàn bình thường. Trong trường hợp này, mắt vẫn có thể thu nhận ánh sáng, nhưng thùy chẩm không thể xử lý thông tin thị giác, dẫn đến mất nhận thức về thị giác. Hội chứng Anton-Babinski là một dạng đặc biệt của mù vỏ não, trong đó người bệnh bị mù nhưng lại phủ nhận tình trạng mù của mình.

Tài liệu tham khảo về Thùy chẩm

• Bài giảng Giải phẫu Sinh lý Người, Bộ môn Giải phẫu – Sinh lý, Trường Đại học Y Hà Nội.
• Sách Giải phẫu người, Nhà xuất bản Y học.
• Purves, D., Augustine, G. J., Fitzpatrick, D., Hall, W. C., LaMantia, A. S., McNamara, J. O., & Williams, S. M. (2001). Neuroscience. 2nd edition. Sunderland (MA): Sinauer Associates.
• Bear, M. F., Connors, B. W., & Paradiso, M. A. (2016). Neuroscience: exploring the brain. Jones & Bartlett Learning.
• Kandel, E. R., Schwartz, J. H., Jessell, T. M., Siegelbaum, S. A., Hudspeth, A. J., & Mack, S. (2013). Principles of neural science. McGraw-Hill Education.
• National Institute of Neurological Disorders and Stroke (NINDS).
• MedlinePlus.