Tại sao đái tháo đường gây xơ vữa động mạch?

Đái tháo đường không chỉ là một rối loạn chuyển hóa đường đơn thuần mà còn là yếu tố nguy cơ hàng đầu gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng, trong đó đáng kể nhất là bệnh tim mạch, đặc biệt là xơ vữa động mạch. Mối liên hệ giữa đái tháo đường và xơ vữa động mạch rất phức tạp, liên quan đến nhiều cơ chế bệnh sinh chồng chéo. Hiểu rõ tại sao đái tháo đường gây xơ vữa động mạch là điều cần thiết để phòng ngừa và quản lý hiệu quả biến chứng này.

Tại sao đái tháo đường gây xơ vữa động mạch?

Đái tháo đường đẩy nhanh quá trình xơ vữa động mạch thông qua một loạt các rối loạn chuyển hóa và viêm nhiễm, tác động trực tiếp và gián tiếp lên thành mạch máu. Các yếu tố chính bao gồm tình trạng tăng đường huyết mạn tính, kháng insulin, rối loạn lipid máu, tăng huyết áp, và tình trạng viêm mạn tính toàn thân.

Tăng đường huyết mạn tính

Đường huyết cao kéo dài là nguyên nhân cốt lõi gây tổn thương mạch máu ở người đái tháo đường, khởi phát và thúc đẩy quá trình xơ vữa.

Rối loạn chức năng nội mô

Tăng đường huyết liên tục làm tổn thương tế bào nội mô – lớp tế bào lót bên trong mạch máu. Tổn thương này làm giảm khả năng sản xuất oxit nitric (NO), một chất giãn mạch tự nhiên, và làm tăng sản xuất các chất co mạch, dẫn đến rối loạn chức năng nội mô. Nội mạc bị tổn thương trở nên thấm hơn với LDL-cholesterol (cholesterol xấu) và tạo điều kiện cho các tế bào miễn dịch bám dính, là bước đầu tiên trong hình thành mảng xơ vữa.

Stress oxy hóa và viêm mạn tính

Đường huyết cao làm tăng sản xuất các gốc tự do (reactive oxygen species – ROS), gây ra stress oxy hóa. Stress oxy hóa làm hỏng các thành phần tế bào, bao gồm cả DNA, protein và lipid, và kích hoạt các con đường viêm. Tình trạng viêm mạn tính ở thành mạch thu hút các tế bào miễn dịch, như đại thực bào, đến “ăn” các hạt LDL đã bị oxy hóa, hình thành các tế bào bọt – tiền thân của mảng xơ vữa.

Sản phẩm glycation hóa bền vững (AGEs)

Khi đường huyết cao, glucose sẽ phản ứng với protein và lipid trong cơ thể để tạo thành các sản phẩm glycation hóa bền vững (AGEs). AGEs tích lũy trong thành mạch máu, làm cho mạch máu trở nên cứng hơn, kém đàn hồi và dễ bị tổn thương hơn. AGEs cũng kích hoạt các thụ thể RAGE trên bề mặt tế bào, gây ra phản ứng viêm và stress oxy hóa, góp phần vào sự phát triển của mảng xơ vữa.

Kháng insulin và rối loạn chuyển hóa lipid

Kháng insulin là một đặc trưng của đái tháo đường type 2, đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy xơ vữa động mạch.

Kháng insulin

Kháng insulin là tình trạng các tế bào của cơ thể không phản ứng hiệu quả với insulin, dẫn đến tăng nồng độ insulin và glucose trong máu. Insulin cao có thể trực tiếp thúc đẩy sự phát triển của tế bào cơ trơn trong thành mạch, tăng tổng hợp collagen và làm tăng sản xuất các yếu tố gây viêm, tất cả đều góp phần vào quá trình xơ vữa.

Rối loạn lipid máu điển hình ở người đái tháo đường

Người đái tháo đường thường có một hồ sơ lipid bất thường, đặc trưng bởi:

• Triglyceride cao: Tăng nồng độ triglyceride.
• HDL-cholesterol thấp: Giảm cholesterol tốt.
• LDL-cholesterol nhỏ, đậm đặc: Mặc dù tổng LDL có thể không quá cao, nhưng tỷ lệ các hạt LDL nhỏ, đậm đặc lại tăng lên. Các hạt này dễ dàng xâm nhập vào thành mạch, dễ bị oxy hóa và gây ra quá trình xơ vữa hơn so với các hạt LDL lớn hơn.

Sự kết hợp của các yếu tố này làm tăng đáng kể nguy cơ hình thành và phát triển mảng xơ vữa.

Tăng huyết áp

Tăng huyết áp là một biến chứng phổ biến ở người đái tháo đường và là yếu tố nguy cơ độc lập cho xơ vữa động mạch. Huyết áp cao tạo ra một lực căng cơ học lớn lên thành mạch máu, gây tổn thương lớp nội mô. Tổn thương này làm cho thành mạch dễ bị lắng đọng cholesterol và các tế bào viêm, đẩy nhanh quá trình hình thành mảng xơ vữa và làm cho chúng không ổn định hơn.

Rối loạn chức năng đông máu

Người đái tháo đường thường có xu hướng tăng đông máu, với sự gia tăng các yếu tố đông máu như fibrinogen, yếu tố VII, và sự giảm hoạt động của các yếu tố tiêu sợi huyết. Tình trạng này làm tăng nguy cơ hình thành huyết khối (cục máu đông) trên nền các mảng xơ vữa đã có sẵn. Khi huyết khối phát triển đủ lớn hoặc vỡ ra, chúng có thể gây tắc nghẽn hoàn toàn mạch máu, dẫn đến các biến cố tim mạch cấp tính như nhồi máu cơ tim hoặc đột quỵ.

Các yếu tố khác liên quan

Ngoài các cơ chế trên, một số yếu tố khác cũng góp phần vào mối liên hệ giữa đái tháo đường và xơ vữa động mạch:

Béo phì

Béo phì, đặc biệt là béo phì vùng bụng, thường đi kèm với kháng insulin và viêm mạn tính. Các mô mỡ nội tạng giải phóng nhiều adipokine gây viêm và axit béo tự do, tất cả đều thúc đẩy rối loạn chuyển hóa và tổn thương mạch máu.

Rối loạn chuyển hóa chất béo tự do

Tăng nồng độ axit béo tự do (FFA) trong máu ở người đái tháo đường và kháng insulin có thể gây độc cho tế bào nội mô, tăng sản xuất cytokine gây viêm và góp phần vào stress oxy hóa.

Vòng xoắn bệnh lý và hậu quả

Tất cả các cơ chế trên không hoạt động độc lập mà tương tác phức tạp với nhau, tạo thành một vòng xoắn bệnh lý đẩy nhanh quá trình xơ vữa động mạch. Hậu quả là người đái tháo đường có nguy cơ cao mắc các bệnh tim mạch như bệnh mạch vành (gây đau thắt ngực, nhồi máu cơ tim), bệnh mạch máu não (gây đột quỵ), và bệnh động mạch ngoại biên (ảnh hưởng đến chân và các chi khác), thường xảy ra ở độ tuổi sớm hơn và mức độ nghiêm trọng hơn so với người không mắc đái tháo đường.

Tóm lại, đái tháo đường không chỉ đơn thuần làm tăng đường huyết mà còn gây ra một loạt các rối loạn phức tạp dẫn đến xơ vữa động mạch. Từ tổn thương nội mạc do tăng đường huyết, stress oxy hóa, viêm mạn tính, sự hình thành AGEs, đến kháng insulin, rối loạn lipid máu, tăng huyết áp và tình trạng tăng đông máu – tất cả đều góp phần vào việc hình thành và phát triển các mảng xơ vữa. Việc kiểm soát chặt chẽ đường huyết, huyết áp, lipid máu, cùng với lối sống lành mạnh, là chìa khóa để làm chậm hoặc ngăn ngừa sự tiến triển của xơ vữa động mạch, bảo vệ sức khỏe tim mạch cho người bệnh đái tháo đường.