pH dạ dày

pH dạ dày là gì?

pH dạ dày là thước đo độ axit của môi trường bên trong dạ dày, một cơ quan quan trọng trong hệ tiêu hóa. Độ pH được đo trên thang điểm từ 0 đến 14, trong đó 0 là axit mạnh nhất, 7 là trung tính và 14 là bazơ mạnh nhất. pH dạ dày bình thường rất axit, thường dao động từ 1.5 đến 3.5. Mức độ axit cao này rất quan trọng cho nhiều quá trình tiêu hóa và bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh. Duy trì pH dạ dày ổn định là yếu tố then chốt để đảm bảo sức khỏe hệ tiêu hóa và tổng thể.

Tổng quan về pH dạ dày

Cấu trúc

Về mặt hóa học, pH dạ dày được xác định bởi nồng độ ion hydro (H+) trong dịch vị. Dịch vị là một chất lỏng phức tạp được sản xuất bởi các tế bào khác nhau trong niêm mạc dạ dày. Thành phần chính tạo nên tính axit của dịch vị là axit clohydric (HCl). HCl là một axit mạnh, được tạo thành từ ion hydro (H+) và ion clorua (Cl-). Khi các tế bào thành phần (parietal cells) trong dạ dày tiết ra HCl, nó sẽ làm tăng nồng độ ion H+ trong dạ dày, do đó làm giảm độ pH và tạo ra môi trường axit.

Nguồn gốc

pH dạ dày có nguồn gốc từ quá trình sản xuất và bài tiết axit clohydric (HCl) bởi các tế bào thành phần (parietal cells) nằm trong lớp niêm mạc dạ dày. Quá trình này được kích thích bởi nhiều yếu tố, bao gồm hormone gastrin, histamine và acetylcholine, được giải phóng khi có thức ăn trong dạ dày hoặc khi hệ thần kinh phó giao cảm hoạt động. Các tế bào thành phần sử dụng một enzyme gọi là bơm proton H+/K+ ATPase để vận chuyển ion H+ vào lòng dạ dày, đồng thời trao đổi với ion kali (K+). Ion clorua (Cl-) được vận chuyển vào lòng dạ dày thông qua các kênh clorua, tạo thành HCl và làm giảm pH dạ dày.

Cơ chế

Cơ chế duy trì pH dạ dày là một quá trình phức tạp và được kiểm soát chặt chẽ. Khi thức ăn đi vào dạ dày, các tế bào G trong hang vị dạ dày sẽ tiết ra hormone gastrin. Gastrin kích thích các tế bào thành phần sản xuất và giải phóng HCl. Bên cạnh đó, hệ thần kinh phó giao cảm, thông qua dây thần kinh phế vị, cũng kích thích trực tiếp các tế bào thành phần và tế bào ECL (enterochromaffin-like cells) giải phóng histamine, chất này tiếp tục khuếch đại sự sản xuất HCl. Ngoài ra, có các cơ chế phản hồi ngược âm tính để ngăn chặn sản xuất quá nhiều axit. Ví dụ, khi pH dạ dày giảm xuống quá thấp, hormone somatostatin sẽ được giải phóng từ các tế bào D trong dạ dày, ức chế sản xuất gastrin và histamine, từ đó giảm sản xuất HCl và giúp duy trì pH dạ dày trong phạm vi bình thường.

Chức năng của pH dạ dày

pH dạ dày đóng vai trò thiết yếu trong nhiều chức năng quan trọng đối với hệ tiêu hóa và sức khỏe tổng thể. Độ axit cao của dạ dày tạo điều kiện tối ưu cho enzyme pepsin hoạt động, enzyme này chịu trách nhiệm phân cắt protein thành các peptide nhỏ hơn, hỗ trợ quá trình tiêu hóa protein hiệu quả. pH dạ dày axit còn giúp khử trùng thức ăn bằng cách tiêu diệt hầu hết vi khuẩn và các vi sinh vật có hại khác xâm nhập vào cơ thể qua đường ăn uống, bảo vệ cơ thể khỏi nhiễm trùng. Ngoài ra, môi trường axit giúp hòa tan các khoáng chất như canxi và sắt, tạo điều kiện cho sự hấp thụ các chất dinh dưỡng này ở ruột non. pH dạ dày cũng hỗ trợ quá trình co bóp dạ dày, giúp trộn đều thức ăn với dịch vị và đẩy thức ăn xuống ruột non một cách hiệu quả.

Tiêu hóa Protein

Môi trường pH dạ dày axit là điều kiện cần thiết để enzyme pepsinogen, tiền chất không hoạt động của pepsin, được chuyển đổi thành dạng hoạt động là pepsin. Pepsin là enzyme chính trong dạ dày có khả năng phân cắt protein thành các đoạn peptide nhỏ hơn. Quá trình này là bước đầu tiên và quan trọng trong quá trình tiêu hóa protein, chuẩn bị cho các enzyme tiêu hóa protein khác ở ruột non tiếp tục phân hủy peptide thành các axit amin dễ hấp thụ.

Khử trùng thức ăn

pH dạ dày axit hoạt động như một hàng rào bảo vệ quan trọng chống lại các vi sinh vật gây bệnh xâm nhập vào cơ thể qua thức ăn và nước uống. Độ axit cao có khả năng tiêu diệt hoặc ức chế sự phát triển của nhiều loại vi khuẩn, virus và ký sinh trùng có hại. Chức năng này giúp ngăn ngừa các bệnh nhiễm trùng đường tiêu hóa và bảo vệ sức khỏe tổng thể.

Hấp thụ khoáng chất

Môi trường axit của pH dạ dày đóng vai trò quan trọng trong việc hòa tan và ion hóa các khoáng chất như canxi, sắt, kẽm và magie từ thức ăn. Quá trình ion hóa này giúp các khoáng chất chuyển sang dạng dễ hấp thụ hơn ở ruột non. Đặc biệt, đối với sắt không heme (dạng sắt có trong thực vật), pH dạ dày axit giúp chuyển đổi sắt ferric (Fe3+) thành sắt ferrous (Fe2+), dạng sắt dễ hấp thụ hơn.

Ảnh hưởng đến sức khỏe

Mức pH dạ dày bình thường, dao động từ 1.5 đến 3.5, là rất quan trọng để duy trì các chức năng tiêu hóa và bảo vệ cơ thể. Tuy nhiên, pH dạ dày có thể thay đổi và trở nên bất thường, gây ra nhiều vấn đề sức khỏe. pH dạ dày quá cao (ít axit hơn) hoặc quá thấp (axit hơn) đều có thể dẫn đến các rối loạn tiêu hóa và các vấn đề sức khỏe khác.

Bình thường với bất thường

Các bệnh lý liên quan

Sự bất thường của pH dạ dày, đặc biệt là tình trạng pH dạ dày cao (hypochlorhydria), có liên quan đến nhiều bệnh lý và rối loạn tiêu hóa. Dưới đây là một số bệnh lý phổ biến:

• Trào ngược dạ dày thực quản (GERD): Mặc dù thường liên quan đến axit dạ dày, nhưng pH dạ dày bất thường (cả cao và thấp) đều có thể góp phần gây GERD. pH dạ dày cao có thể làm suy yếu cơ thắt thực quản dưới, tạo điều kiện cho axit và thức ăn trào ngược lên thực quản.
• Viêm dạ dày (Gastritis): pH dạ dày bất thường có thể làm tổn thương niêm mạc dạ dày, dẫn đến viêm dạ dày. Nhiễm Helicobacter pylori, một nguyên nhân phổ biến gây viêm dạ dày, có thể làm thay đổi pH dạ dày.
• Loét dạ dày và tá tràng: Mặc dù loét thường liên quan đến axit, nhưng pH dạ dày bất thường và sự mất cân bằng giữa axit và các yếu tố bảo vệ niêm mạc có thể góp phần vào sự hình thành và làm trầm trọng thêm vết loét.
• Hội chứng kém hấp thụ: pH dạ dày cao có thể làm giảm khả năng hấp thụ các chất dinh dưỡng quan trọng như vitamin B12, sắt, canxi và các khoáng chất khác, dẫn đến thiếu hụt dinh dưỡng và các vấn đề sức khỏe liên quan.
• Tăng trưởng quá mức của vi khuẩn ở ruột non (SIBO): pH dạ dày axit bình thường giúp kiểm soát số lượng vi khuẩn trong dạ dày và ngăn chặn vi khuẩn di chuyển quá nhiều từ ruột già lên ruột non. Khi pH dạ dày tăng cao, khả năng này suy giảm, tạo điều kiện cho vi khuẩn phát triển quá mức ở ruột non, gây ra SIBO.
• Ung thư dạ dày: Mặc dù cơ chế phức tạp, nhưng một số nghiên cứu cho thấy pH dạ dày cao mãn tính có thể làm tăng nguy cơ ung thư dạ dày, đặc biệt là trong bối cảnh viêm dạ dày mãn tính và nhiễm H. pylori.
• Dị ứng và nhạy cảm thực phẩm: Tiêu hóa protein kém do pH dạ dày cao có thể dẫn đến các protein chưa được tiêu hóa hoàn toàn xâm nhập vào máu, kích hoạt phản ứng miễn dịch và gây ra dị ứng hoặc nhạy cảm thực phẩm.

Chẩn đoán và điều trị khi bất thường

Các phương pháp chẩn đoán

Để chẩn đoán các vấn đề liên quan đến pH dạ dày bất thường, bác sĩ có thể sử dụng một số phương pháp sau:

• Đo pH dạ dày 24 giờ: Đây là phương pháp trực tiếp và chính xác nhất để đo pH dạ dày trong khoảng thời gian 24 giờ. Một ống thông nhỏ chứa điện cực pH được đưa qua mũi hoặc miệng xuống dạ dày để liên tục theo dõi độ pH. Phương pháp này giúp xác định xem pH dạ dày có quá cao, quá thấp hay dao động bất thường hay không.
• Nội soi dạ dày tá tràng: Trong quá trình nội soi dạ dày, một ống nội soi mềm có gắn camera được đưa vào dạ dày để quan sát trực tiếp niêm mạc dạ dày và tá tràng. Mặc dù không trực tiếp đo pH, nội soi có thể giúp phát hiện các dấu hiệu tổn thương niêm mạc do pH bất thường, như viêm loét, hoặc lấy mẫu sinh thiết để kiểm tra các bệnh lý liên quan như viêm dạ dày do H. pylori.
• Xét nghiệm dịch vị: Xét nghiệm này bao gồm việc hút một mẫu dịch vị qua ống thông mũi dạ dày và phân tích độ axit của dịch vị. Xét nghiệm dịch vị có thể cung cấp thông tin về khả năng sản xuất axit của dạ dày.
• Xét nghiệm máu và phân: Các xét nghiệm máu và phân có thể được sử dụng để đánh giá các tình trạng liên quan đến pH dạ dày bất thường, chẳng hạn như xét nghiệm máu để kiểm tra mức gastrin (trong hội chứng Zollinger-Ellison) hoặc xét nghiệm phân để phát hiện nhiễm H. pylori.

Các phương pháp điều trị

Phương pháp điều trị pH dạ dày bất thường sẽ phụ thuộc vào nguyên nhân và tình trạng cụ thể của bệnh nhân. Dưới đây là một số phương pháp điều trị phổ biến:

• Thuốc ức chế bơm proton (PPIs): Đây là nhóm thuốc phổ biến nhất để điều trị các tình trạng liên quan đến dư thừa axit dạ dày, như GERD và loét dạ dày tá tràng. PPIs hoạt động bằng cách ức chế bơm proton H+/K+ ATPase trong tế bào thành phần, giảm sản xuất axit dạ dày và làm tăng pH dạ dày.
• Thuốc kháng thụ thể H2 histamine (H2 blockers): Nhóm thuốc này cũng giúp giảm sản xuất axit dạ dày, nhưng hiệu quả kém hơn PPIs. H2 blockers hoạt động bằng cách chặn thụ thể histamine H2 trên tế bào thành phần, giảm kích thích sản xuất axit.
• Thuốc kháng axit (Antacids): Đây là các thuốc không kê đơn giúp trung hòa axit dạ dày nhanh chóng, giảm các triệu chứng ợ nóng và khó tiêu. Tuy nhiên, thuốc kháng axit chỉ có tác dụng ngắn hạn và không điều trị nguyên nhân gốc rễ của vấn đề.
• Enzyme tiêu hóa bổ sung (Betaine HCl): Đối với trường hợp pH dạ dày thấp (hypochlorhydria), bổ sung Betaine HCl có thể giúp tăng axit dạ dày và cải thiện tiêu hóa. Tuy nhiên, cần sử dụng thận trọng và dưới sự hướng dẫn của bác sĩ.
• Thay đổi lối sống và chế độ ăn uống: Trong nhiều trường hợp, thay đổi lối sống và chế độ ăn uống có thể giúp cải thiện pH dạ dày và các triệu chứng liên quan. Các biện pháp này bao gồm: tránh các thực phẩm kích thích sản xuất axit (đồ ăn cay nóng, đồ uống có cồn, caffeine), ăn thành nhiều bữa nhỏ, không ăn quá no, duy trì cân nặng hợp lý, bỏ hút thuốc lá và giảm căng thẳng.
• Điều trị nhiễm Helicobacter pylori: Nếu nhiễm H. pylori là nguyên nhân gây ra các vấn đề về pH dạ dày, bác sĩ sẽ chỉ định phác đồ điều trị diệt trừ H. pylori bằng kháng sinh kết hợp với PPIs.

Liên kết với các bộ phận khác trong cơ thể

Thực quản

pH dạ dày có mối liên hệ mật thiết với thực quản. Cơ thắt thực quản dưới (LES) ngăn chặn axit dạ dày trào ngược lên thực quản. Khi LES suy yếu hoặc mở không đúng lúc, axit dạ dày có thể trào ngược lên thực quản, gây kích ứng và tổn thương niêm mạc thực quản, dẫn đến trào ngược dạ dày thực quản (GERD). pH dạ dày quá axit hoặc quá cao đều có thể góp phần làm trầm trọng thêm tình trạng GERD.

Ruột non

pH dạ dày ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường và chức năng của ruột non. Axit dạ dày giúp chuẩn bị thức ăn cho quá trình tiêu hóa và hấp thụ ở ruột non. Khi thức ăn từ dạ dày đổ vào tá tràng (phần đầu của ruột non), nó được trung hòa bởi bicarbonate từ tuyến tụy, tạo ra môi trường kiềm nhẹ (pH khoảng 7-8) lý tưởng cho hoạt động của các enzyme tiêu hóa ở ruột non. pH dạ dày bất thường có thể ảnh hưởng đến quá trình này và gây ra các vấn đề tiêu hóa ở ruột non.

Tuyến tụy và túi mật

pH dạ dày cũng có vai trò gián tiếp trong việc kích thích tuyến tụy và túi mật. Khi axit từ dạ dày đổ vào tá tràng, nó kích thích các tế bào S trong tá tràng tiết ra hormone secretin. Secretin kích thích tuyến tụy tiết ra bicarbonate để trung hòa axit dạ dày trong tá tràng. Ngoài ra, sự có mặt của chất béo và protein đã được tiêu hóa một phần trong tá tràng (nhờ pH dạ dày) cũng kích thích túi mật co bóp và giải phóng dịch mật, hỗ trợ tiêu hóa chất béo.

Mọi người cũng hỏi

pH dạ dày bình thường là bao nhiêu?

pH dạ dày bình thường ở người khỏe mạnh thường dao động trong khoảng từ 1.5 đến 3.5. Đây là môi trường axit mạnh, cần thiết cho các chức năng tiêu hóa và bảo vệ của dạ dày. Tuy nhiên, phạm vi này có thể thay đổi nhẹ tùy thuộc vào thời điểm trong ngày và tình trạng tiêu hóa.

Điều gì xảy ra khi pH dạ dày quá cao?

Khi pH dạ dày quá cao, tức là môi trường dạ dày ít axit hơn bình thường (thường trên 3.5), có thể dẫn đến nhiều vấn đề tiêu hóa. Tình trạng này, gọi là hypochlorhydria, có thể gây ra tiêu hóa kém protein, tăng nguy cơ nhiễm trùng đường ruột do khả năng khử trùng thức ăn giảm, kém hấp thụ các chất dinh dưỡng như vitamin B12, sắt và canxi, cũng như các triệu chứng khó chịu như đầy hơi, ợ hơi và khó tiêu.

Làm thế nào để đo pH dạ dày?

Phương pháp chính xác nhất để đo pH dạ dày là đo pH dạ dày 24 giờ. Phương pháp này sử dụng một ống thông nhỏ chứa điện cực pH được đưa vào dạ dày để theo dõi liên tục độ pH trong vòng 24 giờ. Các phương pháp khác bao gồm nội soi dạ dày (mặc dù không trực tiếp đo pH nhưng có thể đánh giá tình trạng niêm mạc) và xét nghiệm dịch vị (phân tích độ axit của mẫu dịch vị hút ra từ dạ dày).

pH dạ dày thấp có nguy hiểm không?

pH dạ dày thấp (dưới 1.5) cho thấy môi trường dạ dày quá axit. Tuy nhiên, tình trạng này (hyperchlorhydria) ít phổ biến hơn so với pH dạ dày cao. Mặc dù axit dạ dày cần thiết cho tiêu hóa, nhưng quá nhiều axit có thể gây ra các vấn đề như ợ nóng, trào ngược axit, viêm loét dạ dày tá tràng và tổn thương thực quản. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, các triệu chứng trào ngược và ợ nóng thường liên quan đến các vấn đề khác như suy yếu cơ thắt thực quản hơn là do sản xuất quá nhiều axit.

Làm thế nào để tăng axit dạ dày một cách tự nhiên?

Có một số biện pháp tự nhiên có thể giúp tăng axit dạ dày, đặc biệt trong trường hợp hypochlorhydria nhẹ. Uống nước chanh hoặc giấm táo pha loãng trước bữa ăn có thể kích thích sản xuất axit. Bổ sung enzyme tiêu hóa betaine HCl (dưới sự giám sát của bác sĩ) cũng có thể hữu ích. Ngoài ra, giảm căng thẳng, ăn chậm và nhai kỹ thức ăn, tránh ăn quá no, và hạn chế thực phẩm chế biến sẵn có thể hỗ trợ chức năng tiêu hóa và sản xuất axit dạ dày khỏe mạnh.

Thuốc kháng axit ảnh hưởng đến pH dạ dày như thế nào?

Thuốc kháng axit hoạt động bằng cách trung hòa axit clohydric trong dạ dày, làm tăng pH dạ dày. Chúng thường được sử dụng để giảm nhanh các triệu chứng ợ nóng và khó tiêu do dư thừa axit. Tuy nhiên, việc sử dụng thuốc kháng axit thường xuyên và kéo dài có thể dẫn đến pH dạ dày quá cao (hypochlorhydria), gây ra các vấn đề tiêu hóa và hấp thụ chất dinh dưỡng kém. Do đó, thuốc kháng axit nên được sử dụng theo chỉ dẫn của bác sĩ và không nên lạm dụng.

pH dạ dày ảnh hưởng đến hệ vi sinh vật đường ruột như thế nào?

pH dạ dày đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát hệ vi sinh vật đường ruột. Môi trường axit của dạ dày hoạt động như một hàng rào bảo vệ, ngăn chặn nhiều vi khuẩn và vi sinh vật có hại xâm nhập vào ruột non. Khi pH dạ dày tăng cao (hypochlorhydria), khả năng khử trùng thức ăn giảm, tạo điều kiện cho nhiều vi khuẩn sống sót và di chuyển xuống ruột non, có thể dẫn đến sự mất cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột và tăng trưởng quá mức của vi khuẩn ở ruột non (SIBO). Sự thay đổi này có thể ảnh hưởng đến sức khỏe tiêu hóa và miễn dịch.

Stress có ảnh hưởng đến pH dạ dày không?

Căng thẳng (stress) có thể ảnh hưởng đến pH dạ dày. Khi cơ thể bị căng thẳng, hệ thần kinh giao cảm được kích hoạt, có thể ức chế quá trình tiêu hóa và giảm sản xuất axit dạ dày. Căng thẳng mãn tính có thể góp phần làm giảm axit dạ dày (hypochlorhydria) ở một số người, dẫn đến các vấn đề tiêu hóa như khó tiêu, đầy hơi và hấp thụ chất dinh dưỡng kém. Quản lý căng thẳng thông qua các kỹ thuật thư giãn, tập thể dục và ngủ đủ giấc có thể giúp duy trì chức năng tiêu hóa và pH dạ dày khỏe mạnh.

Nhiễm H. pylori ảnh hưởng đến pH dạ dày như thế nào?

Nhiễm Helicobacter pylori (H. pylori) là một trong những nguyên nhân phổ biến gây viêm dạ dày và loét dạ dày tá tràng. H. pylori có khả năng trung hòa axit dạ dày bằng cách sản xuất enzyme urease, enzyme này phân hủy urê thành amoniac, một chất kiềm. Amoniac tạo ra một môi trường trung hòa xung quanh vi khuẩn, giúp chúng tồn tại trong môi trường axit khắc nghiệt của dạ dày. Tuy nhiên, trong quá trình viêm dạ dày do H. pylori, có thể xảy ra tình trạng giảm sản xuất axit dạ dày ở một số người, dẫn đến pH dạ dày tăng cao cục bộ ở vùng niêm mạc bị viêm.

Ăn gì để cải thiện pH dạ dày?

Để cải thiện pH dạ dày, đặc biệt là trong trường hợp pH dạ dày thấp (hypochlorhydria), chế độ ăn uống đóng vai trò quan trọng. Nên ưu tiên các thực phẩm dễ tiêu hóa, giàu chất dinh dưỡng và ít gây kích ứng dạ dày. Thực phẩm lên men tự nhiên như sữa chua, kefir, kim chi có thể hỗ trợ hệ vi sinh vật đường ruột khỏe mạnh và cải thiện tiêu hóa. Bổ sung thực phẩm giàu kẽm (thịt, hải sản, các loại hạt) có thể hỗ trợ sản xuất axit dạ dày. Tránh các thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn nhiều dầu mỡ, đồ uống có cồn và caffeine, đồ ăn cay nóng, vì chúng có thể gây kích ứng dạ dày và ảnh hưởng tiêu cực đến pH dạ dày.

Tài liệu tham khảo về pH dạ dày

• Guyton and Hall Textbook of Medical Physiology
• Harrison’s Principles of Internal Medicine
• Gastrointestinal Physiology, by Leonard R. Johnson
• American Journal of Physiology-Gastrointestinal and Liver Physiology
• World Gastroenterology Organisation Global Guidelines
• National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDK)
• PubMed Central (PMC)