Hormone vỏ thượng thận (ACTH)

Hormone vỏ thượng thận (ACTH) là gì?

Hormone vỏ thượng thận (ACTH), còn được gọi là hormone kích vỏ thượng thận hoặc corticotropin, là một hormone peptide được sản xuất bởi tuyến yên trước. ACTH đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh phản ứng của cơ thể đối với căng thẳng và duy trì cân bằng nội tiết tố. Hormone này kích thích tuyến thượng thận sản xuất cortisol và các hormone steroid khác, ảnh hưởng đến nhiều chức năng cơ thể như chuyển hóa glucose, chức năng miễn dịch và huyết áp. Sự bất thường trong sản xuất ACTH có thể dẫn đến nhiều rối loạn sức khỏe, bao gồm cả bệnh Cushing và bệnh Addison.

Tổng quan về Hormone vỏ thượng thận (ACTH)

Cấu trúc

ACTH là một polypeptide bao gồm 39 amino acid. 24 amino acid đầu tiên ở đầu N là cần thiết cho hoạt tính sinh học đầy đủ của hormone. Chuỗi polypeptide này được tạo ra từ một tiền chất lớn hơn gọi là proopiomelanocortin (POMC). POMC trải qua quá trình xử lý để tạo ra ACTH, cùng với các peptide khác như hormone kích thích tế bào hắc tố (MSH) và endorphin.

Nguồn gốc

ACTH được sản xuất bởi các tế bào corticotroph trong tuyến yên trước. Sự sản xuất và giải phóng ACTH được kiểm soát bởi hormone giải phóng corticotropin (CRH) từ vùng dưới đồi. Khi cơ thể gặp căng thẳng, vùng dưới đồi giải phóng CRH, kích thích tuyến yên trước giải phóng ACTH vào máu. ACTH sau đó di chuyển đến tuyến thượng thận để kích thích sản xuất cortisol.

Cơ chế

Cơ chế hoạt động chính của ACTH là thông qua việc gắn kết với các thụ thể melanocortin 2 (MC2R) trên bề mặt tế bào của vỏ tuyến thượng thận, đặc biệt là ở vùng bó (zona fasciculata) và vùng lưới (zona reticularis). Sự gắn kết này kích hoạt một loạt các phản ứng nội bào, bao gồm tăng sản xuất cyclic AMP (cAMP) và kích hoạt protein kinase A (PKA). PKA sau đó thúc đẩy sự biểu hiện của các enzyme steroidogenic, dẫn đến tăng tổng hợp và giải phóng các hormone steroid, chủ yếu là cortisol, cũng như androgen thượng thận và aldosterone ở mức độ thấp hơn.

Chức năng của Hormone vỏ thượng thận (ACTH)

Kích thích sản xuất Cortisol

Chức năng chính và quan trọng nhất của ACTH là kích thích tuyến thượng thận sản xuất và giải phóng cortisol. Cortisol là một glucocorticoid đóng vai trò thiết yếu trong nhiều quá trình sinh lý, bao gồm điều hòa chuyển hóa glucose, phản ứng viêm, chức năng miễn dịch, và đáp ứng với căng thẳng. Cortisol giúp duy trì lượng đường trong máu ổn định, điều chỉnh huyết áp, và tham gia vào quá trình chuyển hóa protein, carbohydrate và chất béo. Cortisol cũng có tác dụng chống viêm và ức chế miễn dịch, giúp cơ thể kiểm soát các phản ứng viêm và dị ứng.

Kích thích sản xuất Androgen thượng thận

ACTH cũng kích thích vỏ thượng thận sản xuất androgen thượng thận, chẳng hạn như dehydroepiandrosterone (DHEA) và androstenedione. Các androgen này có vai trò nhỏ hơn so với cortisol, nhưng vẫn góp phần vào sự phát triển các đặc điểm sinh dục thứ phát, đặc biệt là ở phụ nữ, và có thể chuyển đổi thành estrogen và testosterone trong các mô ngoại biên.

Ảnh hưởng đến sức khỏe

Mức độ ACTH trong cơ thể cần được duy trì trong một phạm vi nhất định để đảm bảo các chức năng sinh lý diễn ra bình thường. Sự cân bằng này rất quan trọng để cơ thể phản ứng thích hợp với căng thẳng và duy trì sự ổn định nội môi. Mức ACTH bình thường dao động tùy thuộc vào thời điểm trong ngày và tình trạng căng thẳng của cơ thể. Thông thường, mức ACTH cao nhất vào buổi sáng sớm và thấp nhất vào ban đêm, tuân theo nhịp sinh học ngày đêm. Bất kỳ sự thay đổi nào, tăng hoặc giảm, so với mức bình thường đều có thể dẫn đến các vấn đề sức khỏe.

Bình thường với bất thường

Các bệnh lý liên quan

• Hội chứng Cushing: Đây là một nhóm các triệu chứng gây ra bởi mức cortisol cao trong thời gian dài. Nguyên nhân phổ biến nhất là do sử dụng corticosteroid ngoại sinh. Tuy nhiên, hội chứng Cushing nội sinh có thể do u tuyến yên tiết ACTH (bệnh Cushing), u lạc chỗ tiết ACTH, hoặc u tuyến thượng thận. Hậu quả bao gồm tăng cân, béo bụng, mặt tròn, rạn da, yếu cơ, tăng đường huyết, loãng xương và tăng nguy cơ nhiễm trùng.
• Bệnh Cushing: Đây là một dạng cụ thể của hội chứng Cushing do u tuyến yên lành tính (adenoma) tiết ACTH quá mức. U tuyến yên này kích thích tuyến thượng thận sản xuất quá nhiều cortisol. Bệnh Cushing thường gặp ở phụ nữ hơn nam giới và có thể gây ra các biến chứng nghiêm trọng nếu không được điều trị.
• Bệnh Addison (Suy thượng thận nguyên phát): Bệnh Addison xảy ra khi tuyến thượng thận bị tổn thương và không sản xuất đủ cortisol và aldosterone. Nguyên nhân phổ biến nhất là do bệnh tự miễn, trong đó hệ miễn dịch tấn công tuyến thượng thận. Các triệu chứng bao gồm mệt mỏi, yếu cơ, sụt cân, hạ huyết áp, tăng sắc tố da và thèm muối. Suy thượng thận cấp tính (khủng hoảng Addison) là một tình trạng cấp cứu y tế.
• Suy thượng thận thứ phát: Tình trạng này xảy ra khi tuyến yên không sản xuất đủ ACTH. Nguyên nhân có thể là do các vấn đề ở tuyến yên hoặc vùng dưới đồi, hoặc do sử dụng corticosteroid ngoại sinh kéo dài. Triệu chứng tương tự như bệnh Addison nhưng thường nhẹ hơn và không có tăng sắc tố da.

Chẩn đoán và điều trị khi bất thường

Các phương pháp chẩn đoán

• Xét nghiệm ACTH huyết thanh: Đây là xét nghiệm máu cơ bản để đo nồng độ ACTH trong máu. Xét nghiệm này thường được thực hiện vào buổi sáng sớm và có thể được lặp lại vào các thời điểm khác nhau trong ngày để đánh giá nhịp sinh học của ACTH.
• Nghiệm pháp kích thích ACTH (Cosyntropin Stimulation Test): Nghiệm pháp này đánh giá khả năng tuyến thượng thận phản ứng với ACTH. Cosyntropin (ACTH tổng hợp) được tiêm, và mức cortisol trong máu được đo trước và sau khi tiêm. Phản ứng cortisol suy giảm gợi ý suy thượng thận.
• Nghiệm pháp ức chế Dexamethasone: Nghiệm pháp này giúp phân biệt hội chứng Cushing do tuyến yên (bệnh Cushing) với các nguyên nhân khác. Dexamethasone, một corticosteroid tổng hợp mạnh, thường ức chế sản xuất ACTH và cortisol. Trong nghiệm pháp ức chế dexamethasone liều thấp, nếu cortisol không bị ức chế, có thể gợi ý hội chứng Cushing. Nghiệm pháp ức chế dexamethasone liều cao có thể giúp phân biệt bệnh Cushing (thường bị ức chế một phần) với u lạc chỗ tiết ACTH (thường không bị ức chế).
• Nghiệm pháp kích thích CRH: Nghiệm pháp này sử dụng hormone giải phóng corticotropin (CRH) để kích thích tuyến yên giải phóng ACTH. Phản ứng ACTH và cortisol được đo để phân biệt giữa bệnh Cushing do tuyến yên và hội chứng Cushing do lạc chỗ.
• Chụp MRI tuyến yên: Chụp cộng hưởng từ tuyến yên có thể giúp phát hiện u tuyến yên (adenoma tuyến yên) gây bệnh Cushing.
• Chụp CT hoặc MRI tuyến thượng thận và các vùng khác: Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh này có thể giúp tìm kiếm u tuyến thượng thận hoặc u lạc chỗ tiết ACTH ở ngực, bụng, hoặc vùng chậu.
• Lấy mẫu máu xoang đá dưới: Trong một số trường hợp khó chẩn đoán, đặc biệt là để phân biệt bệnh Cushing do tuyến yên với u lạc chỗ tiết ACTH, có thể cần lấy mẫu máu từ xoang đá dưới (tĩnh mạch dẫn lưu máu từ tuyến yên) để đo nồng độ ACTH.

Các phương pháp điều trị

• Phẫu thuật: Đối với bệnh Cushing do u tuyến yên, phẫu thuật cắt bỏ u tuyến yên qua đường mũi xoang bướm (phẫu thuật nội soi tuyến yên) là phương pháp điều trị đầu tay. Đối với u tuyến thượng thận hoặc u lạc chỗ tiết ACTH, phẫu thuật cắt bỏ khối u cũng là phương pháp điều trị chính.
• Thuốc ức chế sản xuất Cortisol: Các loại thuốc như ketoconazole, metyrapone, và osilodrostat có thể ức chế enzyme cần thiết cho quá trình sản xuất cortisol ở tuyến thượng thận. Chúng được sử dụng để kiểm soát mức cortisol trong khi chờ phẫu thuật hoặc ở những bệnh nhân không phẫu thuật được.
• Thuốc điều trị bệnh Cushing do tuyến yên: Pasireotide là một chất tương tự somatostatin có thể ức chế tiết ACTH từ u tuyến yên. Cabergoline, một chất chủ vận dopamine, cũng có thể được sử dụng trong một số trường hợp bệnh Cushing.
• Xạ trị tuyến yên: Xạ trị có thể được sử dụng nếu phẫu thuật không thành công hoặc không thể thực hiện được để điều trị u tuyến yên tiết ACTH.
• Thay thế hormone (trong suy thượng thận): Đối với suy thượng thận, điều trị chính là thay thế hormone bị thiếu. Cortisol được thay thế bằng hydrocortisone hoặc prednisone uống hàng ngày. Aldosterone (trong suy thượng thận nguyên phát) được thay thế bằng fludrocortisone.
• Glucocorticoid (trong suy tuyến yên thứ phát): Trong suy tuyến yên thứ phát, chỉ cần thay thế glucocorticoid (ví dụ, hydrocortisone hoặc prednisone) vì tuyến thượng thận vẫn có khả năng sản xuất aldosterone khi được kích thích bởi hệ renin-angiotensin.

Liên kết với các bộ phận khác trong cơ thể

Hệ thống dưới đồi – tuyến yên – thượng thận (HPA Axis)

ACTH là thành phần trung tâm của trục dưới đồi – tuyến yên – thượng thận (HPA axis), một hệ thống phức tạp điều chỉnh phản ứng của cơ thể đối với căng thẳng và duy trì cân bằng nội môi. Vùng dưới đồi giải phóng CRH, kích thích tuyến yên trước giải phóng ACTH. ACTH sau đó kích thích tuyến thượng thận sản xuất cortisol. Cortisol, đến lượt nó, tác động ngược lên vùng dưới đồi và tuyến yên để ức chế sản xuất CRH và ACTH, tạo thành một vòng điều hòa ngược âm tính. Sự tương tác phức tạp này đảm bảo rằng mức cortisol được duy trì trong phạm vi thích hợp và phản ứng với căng thẳng được kiểm soát.

Hệ tim mạch

ACTH và cortisol có ảnh hưởng đến hệ tim mạch. Cortisol có thể làm tăng huyết áp và nhịp tim. Trong hội chứng Cushing, cortisol dư thừa có thể dẫn đến tăng huyết áp, bệnh tim mạch và các vấn đề tim mạch khác. Ngược lại, trong suy thượng thận, thiếu cortisol có thể gây hạ huyết áp và suy tuần hoàn.

Hệ miễn dịch

Cortisol, được kích thích sản xuất bởi ACTH, có tác dụng ức chế miễn dịch và chống viêm. Cortisol giúp điều chỉnh hệ miễn dịch và ngăn chặn các phản ứng viêm quá mức. Tuy nhiên, cortisol dư thừa kéo dài (như trong hội chứng Cushing) có thể ức chế hệ miễn dịch quá mức, làm tăng nguy cơ nhiễm trùng. Ngược lại, thiếu cortisol (như trong suy thượng thận) có thể dẫn đến phản ứng viêm không được kiểm soát.

Hệ tiêu hóa

Cortisol có thể ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa. Căng thẳng và cortisol dư thừa có thể gây ra các vấn đề tiêu hóa như loét dạ dày, viêm đại tràng và hội chứng ruột kích thích. Cortisol cũng có thể ảnh hưởng đến sự hấp thụ chất dinh dưỡng và chuyển hóa ở đường tiêu hóa.

Mọi người cũng hỏi

ACTH được sản xuất ở đâu?

ACTH được sản xuất bởi tuyến yên trước, một tuyến nhỏ nằm ở đáy não. Các tế bào đặc biệt trong tuyến yên trước, gọi là tế bào corticotroph, chịu trách nhiệm tổng hợp và giải phóng ACTH.

ACTH có chức năng gì trong cơ thể?

Chức năng chính của ACTH là kích thích tuyến thượng thận sản xuất và giải phóng cortisol. Cortisol đóng vai trò quan trọng trong nhiều quá trình sinh lý, bao gồm điều chỉnh chuyển hóa glucose, phản ứng viêm, chức năng miễn dịch và đáp ứng với căng thẳng.

Điều gì xảy ra khi ACTH quá cao?

Mức ACTH quá cao thường dẫn đến hội chứng Cushing hoặc bệnh Cushing. Các tình trạng này gây ra bởi cortisol dư thừa, dẫn đến các triệu chứng như tăng cân, béo bụng, mặt tròn, rạn da, yếu cơ, tăng đường huyết và tăng huyết áp. Nguyên nhân phổ biến nhất của ACTH cao là u tuyến yên tiết ACTH (bệnh Cushing).

Điều gì xảy ra khi ACTH quá thấp?

Mức ACTH quá thấp có thể dẫn đến suy thượng thận thứ phát. Tình trạng này xảy ra khi tuyến yên không sản xuất đủ ACTH, dẫn đến tuyến thượng thận không sản xuất đủ cortisol. Triệu chứng bao gồm mệt mỏi, yếu cơ, hạ đường huyết và hạ huyết áp. Nguyên nhân có thể bao gồm các vấn đề ở tuyến yên hoặc vùng dưới đồi, hoặc sử dụng corticosteroid ngoại sinh kéo dài.

Xét nghiệm ACTH được thực hiện như thế nào?

Xét nghiệm ACTH là một xét nghiệm máu đơn giản. Máu thường được lấy từ tĩnh mạch ở cánh tay. Để có kết quả chính xác, xét nghiệm thường được thực hiện vào buổi sáng sớm và có thể yêu cầu nhịn ăn trước đó. Bác sĩ có thể yêu cầu xét nghiệm ACTH để chẩn đoán các rối loạn liên quan đến tuyến thượng thận và tuyến yên, chẳng hạn như hội chứng Cushing và suy thượng thận.

Mức ACTH bình thường là bao nhiêu?

Mức ACTH bình thường thường dao động trong khoảng 9 – 52 pg/mL vào buổi sáng. Tuy nhiên, phạm vi bình thường có thể khác nhau tùy thuộc vào phòng xét nghiệm và phương pháp xét nghiệm được sử dụng. Mức ACTH cũng có thể thay đổi trong ngày, với mức cao nhất vào buổi sáng và thấp nhất vào ban đêm.

ACTH có liên quan đến căng thẳng như thế nào?

ACTH đóng vai trò quan trọng trong phản ứng của cơ thể đối với căng thẳng. Khi cơ thể gặp căng thẳng, vùng dưới đồi giải phóng CRH, kích thích tuyến yên giải phóng ACTH. ACTH sau đó kích thích tuyến thượng thận sản xuất cortisol, giúp cơ thể đối phó với căng thẳng bằng cách tăng lượng đường trong máu, tăng cường chức năng tim mạch và ức chế các quá trình không cần thiết khác.

Bệnh Addison có liên quan đến ACTH không?

Bệnh Addison (suy thượng thận nguyên phát) có liên quan chặt chẽ đến ACTH. Trong bệnh Addison, tuyến thượng thận bị tổn thương và không sản xuất đủ cortisol. Để bù đắp cho sự thiếu hụt cortisol, tuyến yên cố gắng kích thích tuyến thượng thận bằng cách sản xuất nhiều ACTH hơn. Do đó, bệnh Addison thường đi kèm với mức ACTH cao.

Điều trị bất thường ACTH như thế nào?

Điều trị bất thường ACTH phụ thuộc vào nguyên nhân gây ra sự bất thường. Đối với ACTH cao do bệnh Cushing, phương pháp điều trị chính thường là phẫu thuật cắt bỏ u tuyến yên. Các phương pháp điều trị khác có thể bao gồm thuốc ức chế sản xuất cortisol, xạ trị tuyến yên, hoặc thuốc điều trị bệnh Cushing do tuyến yên. Đối với ACTH thấp do suy thượng thận, điều trị chính là thay thế hormone cortisol bằng hydrocortisone hoặc prednisone.

ACTH có thể ảnh hưởng đến tâm trạng không?

Có, ACTH và cortisol có thể ảnh hưởng đến tâm trạng và sức khỏe tâm thần. Cortisol dư thừa (như trong hội chứng Cushing) có thể gây ra các triệu chứng tâm thần như lo âu, trầm cảm, dễ cáu kỉnh và rối loạn giấc ngủ. Cortisol cũng có thể ảnh hưởng đến chức năng nhận thức và trí nhớ. Ngược lại, thiếu cortisol (như trong suy thượng thận) cũng có thể gây mệt mỏi, trầm cảm và các vấn đề tâm thần khác.

Tài liệu tham khảo về Hormone vỏ thượng thận (ACTH)

• Melmed, S., Jameson, J. L., & Grossman, A. B. (2016). Williams textbook of endocrinology. Philadelphia: Elsevier/Saunders.
• Kasper, D. L., Fauci, A. S., Hauser, S. L., Longo, D. L., Jameson, J. L., & Loscalzo, J. (2015). Harrison’s principles of internal medicine (19th ed.). New York: McGraw-Hill Education.
• National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDK)
• Endocrine Society
• Mayo Clinic
• MedlinePlus