Hậu môn

Hậu môn là gì?

Hậu môn là lỗ mở cuối cùng của ống tiêu hóa, đóng vai trò quan trọng trong việc đào thải chất thải rắn ra khỏi cơ thể. Đây là một bộ phận nhạy cảm, chứa nhiều dây thần kinh và cơ vòng, đảm bảo chức năng kiểm soát việc đại tiện. Trung bình, một người khỏe mạnh đi tiêu khoảng 1-3 lần mỗi ngày hoặc vài lần mỗi tuần, tùy thuộc vào chế độ ăn uống và cơ địa. Hậu môn không chỉ là điểm kết thúc của hệ tiêu hóa mà còn liên quan mật thiết đến sức khỏe tổng thể và chất lượng cuộc sống.

Tổng quan về Hậu môn

Cấu trúc

Cấu trúc của hậu môn khá phức tạp, bao gồm:

• Ống hậu môn: Đoạn cuối của trực tràng, dài khoảng 2,5 – 4 cm ở người trưởng thành. Thành ống hậu môn được lót bởi niêm mạc và các lớp cơ.
• Cơ thắt hậu môn trong: Là cơ trơn, hoạt động tự động, giúp duy trì trương lực cơ bản và kiểm soát sự kín đáo của hậu môn khi nghỉ ngơi.
• Cơ thắt hậu môn ngoài: Là cơ vân, hoạt động theo ý muốn, đóng vai trò chính trong việc kiểm soát chủ động việc đại tiện, cho phép chúng ta trì hoãn hoặc kiểm soát thời điểm đi tiêu. Cơ thắt ngoài có ba phần: nông, sâu và dưới da.
• Cột hậu môn (cột Morgagni): Các nếp dọc niêm mạc trong ống hậu môn, chứa các tĩnh mạch trĩ.
• Van hậu môn (van Morgagni): Các nếp ngang niêm mạc nối các cột hậu môn.
• Xoang hậu môn (xoang Morgagni): Các hốc nhỏ nằm giữa các van hậu môn.
• Đường lược (pectinate line): Đường ranh giới phân chia ống hậu môn thành phần trên và phần dưới, có sự khác biệt về nguồn gốc phôi thai, thần kinh và mạch máu.
• Vùng đáy chậu: Khu vực xung quanh hậu môn, bao gồm da, mô dưới da và các cơ đáy chậu, hỗ trợ chức năng của hậu môn và các cơ quan vùng chậu.

Cơ chế

Cơ chế hoạt động của hậu môn chủ yếu liên quan đến quá trình đại tiện và duy trì sự kiểm soát đại tiện (chức năng kiểm soát). Khi phân di chuyển từ đại tràng xuống trực tràng, áp lực lên trực tràng tăng lên, kích thích các thụ thể thần kinh gây cảm giác muốn đi tiêu. Tín hiệu này được truyền đến não bộ, và nếu điều kiện thích hợp, não bộ sẽ gửi tín hiệu ngược lại để cơ thắt hậu môn trong giãn ra (phản xạ trực tràng-hậu môn). Đồng thời, cơ thắt hậu môn ngoài được kiểm soát ý thức, cho phép chúng ta quyết định thời điểm đại tiện. Khi đại tiện diễn ra, cơ thắt hậu môn ngoài chủ động giãn ra, kết hợp với sự tăng áp lực ổ bụng (do rặn), giúp đẩy phân ra ngoài qua ống hậu môn.

Chức năng kiểm soát đại tiện được đảm bảo bởi sự phối hợp nhịp nhàng giữa cơ thắt hậu môn trong (duy trì trương lực cơ bản), cơ thắt hậu môn ngoài (kiểm soát chủ động) và cảm giác từ trực tràng và hậu môn. Hệ thần kinh đóng vai trò trung tâm trong việc điều phối các hoạt động này.

Chức năng của Hậu môn

Chức năng chính của hậu môn là đào thải chất thải rắn (phân) ra khỏi cơ thể sau quá trình tiêu hóa và hấp thụ chất dinh dưỡng. Ngoài ra, hậu môn còn có vai trò quan trọng trong việc duy trì sự kiểm soát đại tiện, ngăn ngừa sự rò rỉ phân và khí ra ngoài không chủ ý. Hậu môn cũng chứa các thụ thể cảm giác, giúp nhận biết được sự hiện diện của phân, khí và chất lỏng, cũng như phân biệt được độ đặc của phân, góp phần vào quá trình đại tiện hiệu quả và thoải mái.

Đào thải chất thải

Đây là chức năng quan trọng nhất của hậu môn. Sau khi thức ăn được tiêu hóa và hấp thụ chất dinh dưỡng ở ruột non, chất thải còn lại sẽ di chuyển đến đại tràng và cuối cùng đến trực tràng. Khi trực tràng đầy, cơ thể sẽ phát tín hiệu và hậu môn sẽ mở ra để đào thải phân ra ngoài.

Kiểm soát đại tiện (chức năng kiểm soát)

Chức năng này đảm bảo rằng việc đại tiện diễn ra có chủ đích và đúng thời điểm, tránh tình trạng đại tiện không tự chủ. Cơ thắt hậu môn trong và ngoài, cùng với sự phối hợp của hệ thần kinh, đóng vai trò then chốt trong việc duy trì chức năng kiểm soát.

Cảm giác

Hậu môn có nhiều đầu mút thần kinh cảm giác, giúp nhận biết áp lực, đau, nhiệt độ và xúc giác. Điều này quan trọng trong việc kiểm soát quá trình đại tiện và nhận biết các bất thường ở vùng hậu môn.

Ảnh hưởng đến sức khỏe

Sức khỏe của hậu môn rất quan trọng đối với sức khỏe tổng thể. Chức năng hậu môn bình thường đảm bảo việc đào thải chất thải hiệu quả, ngăn ngừa táo bón và các vấn đề tiêu hóa khác. Sự bất thường ở hậu môn có thể gây ra nhiều vấn đề sức khỏe, từ khó chịu nhẹ đến các bệnh lý nghiêm trọng hơn. Việc duy trì chế độ ăn uống lành mạnh, giàu chất xơ, uống đủ nước và tập thể dục thường xuyên có thể giúp duy trì chức năng hậu môn khỏe mạnh.

Bình thường với bất thường

Các bệnh lý liên quan

• Trĩ: Giãn tĩnh mạch quá mức ở các đám rối tĩnh mạch trĩ trong ống hậu môn, gây đau, chảy máu, và khó chịu. Nguyên nhân thường do táo bón, rặn khi đi tiêu, mang thai, béo phì, và tuổi tác.
• Nứt kẽ hậu môn: Vết rách niêm mạc ống hậu môn, thường gây đau dữ dội khi đi tiêu và chảy máu tươi. Nguyên nhân chủ yếu là do táo bón và phân cứng.
• Áp xe hậu môn và rò hậu môn: Áp xe là tình trạng nhiễm trùng tạo thành ổ mủ gần hậu môn. Rò hậu môn là đường hầm bất thường hình thành giữa ống hậu môn và da quanh hậu môn, thường là hậu quả của áp xe hậu môn.
• Ngứa hậu môn: Triệu chứng ngứa ngáy khó chịu ở vùng hậu môn, có thể do nhiều nguyên nhân như nhiễm trùng nấm, giun kim, bệnh trĩ, nứt kẽ hậu môn, viêm da tiếp xúc, hoặc vệ sinh kém.
• Ung thư hậu môn: Bệnh ung thư ác tính phát triển từ các tế bào ở ống hậu môn. Yếu tố nguy cơ bao gồm nhiễm HPV, quan hệ tình dục qua đường hậu môn, hút thuốc lá và suy giảm miễn dịch.
• Viêm ống hậu môn (Proctitis): Tình trạng viêm niêm mạc ống hậu môn, có thể do nhiễm trùng, bệnh viêm ruột, hoặc xạ trị vùng chậu.
• Sa trực tràng: Một phần hoặc toàn bộ trực tràng bị lộn ngược và lòi ra ngoài qua hậu môn.
• Hẹp hậu môn: Tình trạng ống hậu môn bị thu hẹp bất thường, gây khó khăn khi đi tiêu.
• U nhú hậu môn (Anal warts): Các u sùi nhỏ xuất hiện ở vùng hậu môn và quanh hậu môn, do nhiễm virus HPV gây ra.

Chẩn đoán và điều trị khi bất thường

Các phương pháp chẩn đoán

• Thăm khám trực tràng bằng tay (khám hậu môn trực tràng): Bác sĩ sử dụng ngón tay đeo găng bôi trơn để kiểm tra ống hậu môn và trực tràng, phát hiện các bất thường như trĩ, nứt kẽ hậu môn, khối u.
• Nội soi hậu môn trực tràng (Anoscopy và Rectoscopy): Sử dụng ống soi nhỏ có đèn và camera để quan sát trực tiếp niêm mạc ống hậu môn và trực tràng, giúp phát hiện các bệnh lý như trĩ nội, polyp, viêm loét, và ung thư.
• Nội soi đại tràng sigma (Sigmoidoscopy): Tương tự nội soi hậu môn trực tràng nhưng ống soi dài hơn, cho phép quan sát đoạn cuối của đại tràng sigma.
• Nội soi đại tràng toàn bộ (Colonoscopy): Sử dụng ống soi dài và mềm để quan sát toàn bộ đại tràng, bao gồm cả trực tràng và hậu môn, giúp phát hiện polyp, ung thư và các bệnh lý khác của đại tràng.
• Chụp X-quang đại tràng có thuốc cản quang (Barium enema): Phương pháp chẩn đoán hình ảnh sử dụng thuốc cản quang bơm vào đại tràng qua đường hậu môn, sau đó chụp X-quang để phát hiện các bất thường về hình dạng và chức năng của đại tràng và trực tràng.
• Sinh thiết: Lấy mẫu mô nhỏ từ niêm mạc hậu môn hoặc trực tràng để xét nghiệm dưới kính hiển vi, giúp chẩn đoán xác định các bệnh lý như viêm nhiễm, loạn sản, và ung thư.

Các phương pháp điều trị

• Điều trị nội khoa: Sử dụng thuốc bôi, thuốc uống để giảm đau, giảm viêm, kháng sinh (nếu có nhiễm trùng), thuốc nhuận tràng (cho táo bón), thuốc cầm tiêu chảy (cho tiêu chảy).
• Thay đổi lối sống: Chế độ ăn uống giàu chất xơ, uống đủ nước, tập thể dục thường xuyên, tránh rặn khi đi tiêu, vệ sinh vùng hậu môn đúng cách.
• Thủ thuật và phẫu thuật: Các thủ thuật như thắt trĩ bằng vòng cao su, tiêm xơ hóa trĩ, quang đông hồng ngoại, phẫu thuật cắt trĩ, phẫu thuật cắt bỏ nứt kẽ hậu môn, phẫu thuật dẫn lưu áp xe hậu môn, phẫu thuật rò hậu môn, phẫu thuật cắt bỏ khối u hậu môn hoặc trực tràng.
• Vật lý trị liệu: Các bài tập phục hồi chức năng cơ sàn chậu, điện kích thích cơ, phản hồi sinh học (biofeedback) để cải thiện chức năng kiểm soát đại tiện.

Liên kết với các bộ phận khác trong cơ thể

Hệ tiêu hóa

Hậu môn là phần cuối cùng của hệ tiêu hóa, có mối liên hệ trực tiếp với trực tràng và đại tràng. Chức năng của hậu môn phụ thuộc vào hoạt động của các bộ phận tiêu hóa trên, từ quá trình tiêu hóa và hấp thụ ở dạ dày và ruột non, đến quá trình hình thành phân ở đại tràng. Bất kỳ rối loạn nào ở hệ tiêu hóa đều có thể ảnh hưởng đến chức năng của hậu môn, và ngược lại, các vấn đề ở hậu môn cũng có thể gây ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa.

Hệ thần kinh

Hậu môn được chi phối bởi hệ thần kinh tự chủ và hệ thần kinh soma. Hệ thần kinh tự chủ kiểm soát cơ thắt hậu môn trong một cách vô thức, trong khi hệ thần kinh soma kiểm soát cơ thắt hậu môn ngoài một cách chủ động. Các dây thần kinh cảm giác ở hậu môn truyền tín hiệu về cảm giác đầy trực tràng, đau, và các kích thích khác đến não bộ. Sự phối hợp nhịp nhàng giữa hệ thần kinh và các cơ hậu môn đảm bảo chức năng kiểm soát đại tiện.

Hệ cơ xương chậu

Các cơ sàn chậu, bao gồm cơ nâng hậu môn và các cơ khác, đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ hậu môn và các cơ quan vùng chậu. Các cơ này giúp duy trì vị trí của hậu môn, tăng cường chức năng kiểm soát đại tiện, và hỗ trợ quá trình rặn khi đi tiêu. Sự suy yếu của cơ sàn chậu có thể dẫn đến các vấn đề như sa trực tràng và đại tiện không tự chủ.

Mọi người cũng hỏi

Hậu môn có cấu tạo như thế nào?

Hậu môn có cấu tạo phức tạp gồm ống hậu môn, cơ thắt hậu môn trong và ngoài, các cột và van hậu môn, xoang hậu môn và đường lược. Các thành phần này phối hợp để thực hiện chức năng đào thải và kiểm soát đại tiện.

Các bệnh thường gặp ở hậu môn là gì?

Các bệnh thường gặp ở hậu môn bao gồm trĩ, nứt kẽ hậu môn, áp xe và rò hậu môn, ngứa hậu môn, ung thư hậu môn, viêm ống hậu môn, sa trực tràng, hẹp hậu môn và u nhú hậu môn. Mỗi bệnh có nguyên nhân, triệu chứng và phương pháp điều trị khác nhau.

Làm thế nào để giữ cho hậu môn khỏe mạnh?

Để giữ cho hậu môn khỏe mạnh, cần duy trì chế độ ăn uống giàu chất xơ, uống đủ nước, tập thể dục đều đặn, tránh rặn khi đi tiêu, vệ sinh vùng hậu môn sạch sẽ sau mỗi lần đại tiện, và đi khám bác sĩ nếu có bất kỳ triệu chứng bất thường nào ở hậu môn.

Nguyên nhân gây ngứa hậu môn là gì?

Ngứa hậu môn có thể do nhiều nguyên nhân như nhiễm trùng (nấm, giun kim), bệnh trĩ, nứt kẽ hậu môn, viêm da tiếp xúc (do xà phòng, giấy vệ sinh), vệ sinh kém hoặc quá kỹ, da khô, hoặc do các bệnh lý toàn thân như tiểu đường, bệnh gan. Đôi khi, ngứa hậu môn không rõ nguyên nhân.

Chảy máu hậu môn là dấu hiệu của bệnh gì?

Chảy máu hậu môn có thể là dấu hiệu của nhiều bệnh lý khác nhau, từ lành tính đến ác tính, bao gồm trĩ, nứt kẽ hậu môn, polyp đại trực tràng, viêm loét đại trực tràng, ung thư đại trực tràng hoặc ung thư hậu môn. Bất kỳ trường hợp chảy máu hậu môn nào cũng cần được thăm khám bởi bác sĩ để xác định nguyên nhân và có biện pháp điều trị phù hợp.

Khi nào cần đi khám bác sĩ vì các vấn đề ở hậu môn?

Bạn nên đi khám bác sĩ nếu có bất kỳ triệu chứng bất thường nào ở hậu môn như đau hậu môn kéo dài, chảy máu hậu môn, ngứa hậu môn không cải thiện, có khối u hoặc sưng tấy ở hậu môn, thay đổi thói quen đại tiện (táo bón, tiêu chảy kéo dài), hoặc đại tiện không tự chủ. Việc thăm khám sớm giúp chẩn đoán và điều trị kịp thời các bệnh lý ở hậu môn.

Vệ sinh hậu môn như thế nào là đúng cách?

Vệ sinh hậu môn đúng cách là rửa sạch nhẹ nhàng vùng hậu môn bằng nước sạch sau mỗi lần đại tiện. Có thể sử dụng xà phòng nhẹ không gây kích ứng nếu cần, nhưng cần rửa sạch xà phòng sau đó. Nên thấm khô nhẹ nhàng bằng khăn mềm hoặc giấy vệ sinh mềm, tránh chà xát mạnh. Tránh sử dụng giấy vệ sinh khô ráp hoặc có mùi thơm, và hạn chế sử dụng các sản phẩm vệ sinh có hóa chất mạnh có thể gây kích ứng da.

Tài liệu tham khảo về Hậu môn

• Giải phẫu người (Tập 2). Nhà xuất bản Y học.
• Sinh lý học người. Nhà xuất bản Y học.
• Sách giáo trình Bệnh học Ngoại khoa. Nhà xuất bản Y học.
• Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị các bệnh Hậu môn trực tràng. Bộ Y tế.
• American Society of Colon and Rectal Surgeons (ASCRS).
• National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDK).
• Mayo Clinic.