Đĩa đệm cột sống

Đĩa đệm cột sống là gì?

Đĩa đệm cột sống là cấu trúc nằm giữa các đốt sống, đóng vai trò như lớp đệm giảm xóc và giúp cột sống linh hoạt. Chúng rất quan trọng để bảo vệ cột sống và cho phép cơ thể thực hiện các cử động khác nhau. Theo thống kê, đau lưng liên quan đến đĩa đệm là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây đau mạn tính và hạn chế vận động ở người trưởng thành.

Tổng quan về Đĩa đệm cột sống

Cấu trúc

Đĩa đệm cột sống có cấu trúc phức tạp, bao gồm ba thành phần chính:

• Nhân nhầy (Nucleus pulposus): Đây là phần trung tâm mềm, dẻo của đĩa đệm, chiếm khoảng 50% thể tích. Nhân nhầy chứa chủ yếu là nước, collagen loại II và proteoglycans, đặc biệt là aggrecan. Aggrecan có khả năng giữ nước cao, tạo độ đàn hồi và khả năng chịu lực nén cho đĩa đệm.
• Vòng sợi (Annulus fibrosus): Bao quanh nhân nhầy là vòng sợi, cấu tạo từ 15-25 lớp vòng sợi collagen loại I và elastin xếp chồng lên nhau theo hình vòng đồng tâm. Các vòng sợi này được sắp xếp theo các hướng khác nhau, tạo thành cấu trúc chắc chắn, chịu lực kéo và xoắn, đồng thời giữ nhân nhầy ở đúng vị trí.
• Tấm sụn (Vertebral endplates): Đây là lớp sụn mỏng nằm ở mặt trên và mặt dưới của đĩa đệm, tiếp giáp với thân đốt sống. Tấm sụn có vai trò quan trọng trong việc trao đổi chất dinh dưỡng giữa đĩa đệm và thân đốt sống, đồng thời bảo vệ đĩa đệm khỏi sự vôi hóa từ xương đốt sống.

Nguồn gốc

Đĩa đệm cột sống bắt nguồn từ dây sống (notochord) và các tế bào trung mô (mesenchymal cells) trong quá trình phát triển phôi thai. Trong giai đoạn đầu của sự phát triển, dây sống đóng vai trò là trục nâng đỡ tạm thời cho phôi và sau đó thoái hóa ở hầu hết các vị trí, ngoại trừ phần còn lại tạo thành nhân nhầy của đĩa đệm. Các tế bào trung mô xung quanh dây sống biệt hóa thành vòng sợi và tấm sụn. Quá trình hình thành đĩa đệm hoàn chỉnh diễn ra trong suốt thời kỳ bào thai và tiếp tục phát triển sau khi sinh.

Cơ chế

Cơ chế hoạt động chính của đĩa đệm cột sống dựa trên tính chất đàn hồi và khả năng chịu lực của cấu trúc. Khi cột sống chịu tải trọng, ví dụ như khi đi, đứng, mang vác vật nặng, nhân nhầy sẽ biến dạng và phân tán lực đều ra vòng sợi và tấm sụn. Vòng sợi với cấu trúc nhiều lớp giúp hấp thụ và phân tán lực kéo và xoắn, ngăn ngừa tổn thương cho nhân nhầy và các đốt sống. Tấm sụn cho phép sự biến dạng nhẹ của đĩa đệm và truyền lực đến thân đốt sống một cách êm dịu. Sự kết hợp của các thành phần này giúp đĩa đệm cột sống hoạt động như một bộ giảm xóc hiệu quả, bảo vệ cột sống khỏi các tác động mạnh và cho phép cột sống thực hiện các cử động linh hoạt.

Chức năng của Đĩa đệm cột sống

Chức năng chính của đĩa đệm cột sống là đảm bảo sự linh hoạt của cột sống và giảm xóc, bảo vệ cột sống khỏi các tác động mạnh. Đĩa đệm cột sống đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc duy trì tư thế thẳng đứng, cho phép cơ thể thực hiện các động tác cúi, ưỡn, xoay và nghiêng một cách dễ dàng và linh hoạt. Bên cạnh đó, đĩa đệm còn tạo khoảng trống giữa các đốt sống, nơi các dây thần kinh cột sống đi qua, giúp bảo vệ chúng khỏi bị chèn ép.

Giảm xóc

Đĩa đệm hoạt động như bộ phận giảm xóc tự nhiên của cột sống. Nhân nhầy chứa nhiều nước và có tính đàn hồi cao, giúp hấp thụ và phân tán lực tác động lên cột sống khi di chuyển, nhảy, chạy hoặc mang vác vật nặng. Điều này giúp bảo vệ các đốt sống và khớp cột sống khỏi bị tổn thương do lực nén quá mức.

Linh hoạt vận động

Đĩa đệm cho phép cột sống thực hiện các cử động linh hoạt như cúi, ưỡn, xoay và nghiêng. Nhân nhầy hoạt động như một khớp cầu, cho phép các đốt sống di chuyển tương đối với nhau trong một phạm vi nhất định. Vòng sợi giữ các đốt sống liên kết với nhau nhưng vẫn đảm bảo sự linh hoạt cần thiết.

Bảo vệ dây thần kinh

Đĩa đệm tạo ra khoảng trống giữa các đốt sống, gọi là lỗ gian đốt sống. Đây là nơi các rễ thần kinh cột sống đi ra từ ống sống để chi phối các cơ quan và bộ phận khác của cơ thể. Đĩa đệm giúp duy trì kích thước phù hợp của lỗ gian đốt sống, ngăn ngừa sự chèn ép lên các rễ thần kinh, đảm bảo chức năng thần kinh được hoạt động bình thường.

Ảnh hưởng đến sức khỏe

Đĩa đệm cột sống khỏe mạnh có vai trò quan trọng trong việc duy trì chức năng cột sống và sức khỏe tổng thể. Trạng thái bình thường của đĩa đệm là có đủ độ đàn hồi, nhân nhầy giữ được lượng nước cần thiết và vòng sợi còn nguyên vẹn. Khi đĩa đệm bị tổn thương hoặc thoái hóa, có thể dẫn đến nhiều vấn đề sức khỏe, gây đau lưng, hạn chế vận động và ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống.

Bình thường với bất thường

Các bệnh lý liên quan

• Thoát vị đĩa đệm: Xảy ra khi nhân nhầy thoát ra ngoài vòng sợi, gây chèn ép rễ thần kinh, dẫn đến đau lưng, đau thần kinh tọa, tê bì và yếu cơ. Nguyên nhân thường do thoái hóa đĩa đệm, chấn thương hoặc vận động quá sức.
• Thoái hóa đĩa đệm: Quá trình lão hóa tự nhiên của đĩa đệm, làm mất nước, giảm độ đàn hồi và suy yếu cấu trúc. Thoái hóa đĩa đệm có thể gây đau lưng mạn tính, cứng khớp và hạn chế vận động.
• Hẹp ống sống: Tình trạng ống sống bị thu hẹp, gây chèn ép tủy sống và rễ thần kinh. Thoái hóa đĩa đệm và thoát vị đĩa đệm là những nguyên nhân phổ biến gây hẹp ống sống.
• Đau lưng cơ học: Đau lưng không đặc hiệu, thường do căng cơ, bong gân hoặc các vấn đề về đĩa đệm nhẹ.
• Viêm đĩa đệm đốt sống: Nhiễm trùng đĩa đệm và đốt sống, gây đau lưng dữ dội, sốt và các triệu chứng nhiễm trùng khác.

Chẩn đoán và điều trị khi bất thường

Các phương pháp chẩn đoán

• Chụp cộng hưởng từ (MRI): Đây là phương pháp chẩn đoán hình ảnh có độ nhạy cao, cho phép đánh giá chi tiết cấu trúc đĩa đệm, phát hiện thoát vị đĩa đệm, thoái hóa đĩa đệm và các bất thường khác.
• Chụp cắt lớp vi tính (CT scan): Phương pháp này cung cấp hình ảnh chi tiết về xương và các cấu trúc cứng, giúp đánh giá tình trạng đốt sống và hẹp ống sống.
• X-quang cột sống: Thường được sử dụng để loại trừ các nguyên nhân gây đau lưng khác như gãy xương, trượt đốt sống hoặc các bệnh lý về xương. X-quang ít có giá trị trong việc đánh giá trực tiếp đĩa đệm.
• Khám lâm sàng: Bác sĩ sẽ kiểm tra tiền sử bệnh, các triệu chứng, và thực hiện các nghiệm pháp thăm khám thần kinh để đánh giá mức độ đau, tầm vận động và các dấu hiệu chèn ép thần kinh.
• Điện cơ (EMG) và đo tốc độ dẫn truyền thần kinh (NCV): Các xét nghiệm này có thể được sử dụng để đánh giá chức năng thần kinh và xác định vị trí chèn ép thần kinh.

Các phương pháp điều trị

• Điều trị bảo tồn: Bao gồm nghỉ ngơi, chườm nóng hoặc lạnh, vật lý trị liệu, tập thể dục phục hồi chức năng, sử dụng thuốc giảm đau, thuốc kháng viêm không steroid (NSAIDs), và thuốc giãn cơ. Điều trị bảo tồn thường hiệu quả trong các trường hợp đau lưng nhẹ và trung bình.
• Thuốc giảm đau thần kinh: Trong trường hợp đau thần kinh nặng, bác sĩ có thể kê đơn thuốc giảm đau thần kinh như gabapentin hoặc pregabalin.
• Tiêm ngoài màng cứng: Tiêm corticosteroid vào khoang ngoài màng cứng có thể giúp giảm viêm và đau trong trường hợp thoát vị đĩa đệm gây đau thần kinh tọa.
• Phẫu thuật: Phẫu thuật thường được chỉ định khi điều trị bảo tồn không hiệu quả, hoặc khi có các dấu hiệu chèn ép thần kinh nghiêm trọng như yếu liệt cơ, rối loạn đại tiểu tiện. Các phương pháp phẫu thuật phổ biến bao gồm phẫu thuật cắt bỏ đĩa đệm, phẫu thuật giải ép ống sống và phẫu thuật hợp nhất cột sống.
• Vật lý trị liệu và phục hồi chức năng: Đóng vai trò quan trọng trong quá trình điều trị và phục hồi chức năng sau các bệnh lý đĩa đệm. Các bài tập vật lý trị liệu giúp tăng cường sức mạnh cơ lưng, cải thiện tầm vận động và giảm đau.

Liên kết với các bộ phận khác trong cơ thể

Đốt sống

Đĩa đệm cột sống nằm giữa các đốt sống và liên kết trực tiếp với chúng thông qua tấm sụn. Đĩa đệm và đốt sống tạo thành một đơn vị chức năng, đảm bảo sự vững chắc và linh hoạt của cột sống. Các đốt sống cung cấp sự nâng đỡ và bảo vệ cho đĩa đệm, trong khi đĩa đệm giảm áp lực lên các đốt sống và cho phép chúng di chuyển.

Dây chằng và cơ

Các dây chằng và cơ xung quanh cột sống đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ và ổn định đĩa đệm. Các dây chằng giúp giữ các đốt sống và đĩa đệm ở đúng vị trí, hạn chế các cử động quá mức có thể gây tổn thương đĩa đệm. Các cơ lưng và cơ bụng khỏe mạnh giúp duy trì tư thế đúng, giảm áp lực lên đĩa đệm và bảo vệ cột sống.

Rễ thần kinh và tủy sống

Đĩa đệm cột sống có mối liên hệ mật thiết với rễ thần kinh và tủy sống. Đĩa đệm tạo ra lỗ gian đốt sống, nơi các rễ thần kinh đi ra. Thoát vị đĩa đệm có thể chèn ép rễ thần kinh, gây đau và các triệu chứng thần kinh khác. Tủy sống nằm trong ống sống, phía sau đĩa đệm. Trong trường hợp hẹp ống sống do thoái hóa đĩa đệm, tủy sống cũng có thể bị chèn ép, gây ra các vấn đề nghiêm trọng về thần kinh.

Mọi người cũng hỏi

Đĩa đệm cột sống có tự lành được không?

Trong một số trường hợp nhẹ, tổn thương đĩa đệm cột sống có thể tự lành với thời gian và các biện pháp điều trị bảo tồn. Tuy nhiên, đĩa đệm không có nguồn cung cấp máu trực tiếp, khả năng tự phục hồi của chúng rất hạn chế. Các vết rách vòng sợi thường khó lành hoàn toàn, và thoái hóa đĩa đệm là một quá trình tiến triển theo thời gian. Điều trị chủ yếu tập trung vào giảm đau, cải thiện chức năng và ngăn ngừa tổn thương thêm.

Đau lưng nào liên quan đến đĩa đệm?

Đau lưng do đĩa đệm thường có đặc điểm đau sâu, âm ỉ hoặc dữ dội, có thể lan xuống mông và chân (đau thần kinh tọa). Đau thường tăng lên khi vận động, đứng lâu, ngồi lâu hoặc ho, hắt hơi. Một số triệu chứng khác có thể đi kèm như tê bì, yếu cơ ở chân hoặc tay, tùy thuộc vào vị trí đĩa đệm bị tổn thương. Tuy nhiên, không phải tất cả các cơn đau lưng đều liên quan đến đĩa đệm, cần thăm khám bác sĩ để xác định nguyên nhân chính xác.

Thoát vị đĩa đệm có nguy hiểm không?

Thoát vị đĩa đệm có thể gây ra nhiều biến chứng nếu không được điều trị kịp thời và đúng cách. Mức độ nguy hiểm của thoát vị đĩa đệm phụ thuộc vào vị trí, kích thước và mức độ chèn ép thần kinh. Trong những trường hợp nghiêm trọng, thoát vị đĩa đệm có thể gây yếu liệt cơ, rối loạn đại tiểu tiện, hoặc hội chứng đuôi ngựa, một tình trạng cấp cứu cần can thiệp phẫu thuật ngay lập tức. Tuy nhiên, phần lớn các trường hợp thoát vị đĩa đệm có thể được điều trị hiệu quả bằng các phương pháp bảo tồn.

Làm thế nào để bảo vệ đĩa đệm cột sống?

Để bảo vệ đĩa đệm cột sống, cần duy trì tư thế đúng khi ngồi, đứng và mang vác vật nặng. Tập thể dục thường xuyên để tăng cường sức mạnh cơ lưng và cơ bụng. Tránh các động tác gây áp lực quá mức lên cột sống như cúi gập người đột ngột, xoay vặn cột sống quá mạnh. Duy trì cân nặng hợp lý để giảm tải trọng lên cột sống. Bỏ thuốc lá vì hút thuốc lá có thể làm giảm lưu thông máu đến đĩa đệm và đẩy nhanh quá trình thoái hóa.

Đĩa đệm cột sống nằm ở đâu?

Đĩa đệm cột sống nằm giữa các đốt sống, từ đốt sống cổ thứ hai (C2) đến đốt sống cùng thứ nhất (S1). Không có đĩa đệm giữa đốt sống cổ thứ nhất (C1) và đốt sống cổ thứ hai (C2), cũng như giữa xương cùng và xương cụt. Vị trí chính xác của đĩa đệm phụ thuộc vào từng đoạn cột sống: cột sống cổ có 7 đốt sống và 6 đĩa đệm, cột sống ngực có 12 đốt sống và 12 đĩa đệm, cột sống thắt lưng có 5 đốt sống và 5 đĩa đệm, và cột sống cùng có 5 đốt sống hợp nhất và không có đĩa đệm.

Tài liệu tham khảo về Đĩa đệm cột sống

• Giải phẫu người – Nhà xuất bản Y học
• Sinh lý học người – Nhà xuất bản Y học
• Sách Chấn thương chỉnh hình – Bệnh viện Chợ Rẫy
• UpToDate – Spinal disc herniation
• Mayo Clinic – Herniated disk
• National Institute of Neurological Disorders and Stroke (NINDS) – Herniated Disk