DHEA

DHEA là gì?

DHEA (Dehydroepiandrosterone) là một hormone steroid tự nhiên được sản xuất chủ yếu bởi tuyến thượng thận, và một lượng nhỏ hơn ở tuyến sinh dục và não. Nó đóng vai trò như một tiền hormone, có nghĩa là cơ thể có thể chuyển đổi DHEA thành các hormone khác như testosterone và estrogen. DHEA được xem là một trong những hormone steroid lưu hành nhiều nhất trong cơ thể người, và có tầm quan trọng đối với nhiều quá trình sinh học, bao gồm chức năng miễn dịch, sức khỏe xương, và chức năng não. Mặc dù DHEA không phải là hormone hoạt động mạnh mẽ, vai trò trung gian của nó trong việc sản xuất các hormone khác khiến nó trở thành một yếu tố quan trọng đối với sức khỏe tổng thể.

Tổng quan về DHEA

Cấu trúc

Về mặt cấu trúc hóa học, DHEA là một steroid có khung cyclopentanoperhydrophenanthrene, tương tự như cholesterol và các hormone steroid khác. Công thức hóa học của DHEA là C19H28O2, và trọng lượng phân tử khoảng 288.43 g/mol. DHEA thuộc nhóm steroid 19-carbon (C19) và mang một nhóm hydroxyl (-OH) ở vị trí carbon số 3 và một nhóm ketone (=O) ở vị trí carbon số 17. Cấu trúc này quyết định tính chất hóa học và sinh học của DHEA, cho phép nó tương tác với các enzyme và thụ thể steroid trong cơ thể.

Nguồn gốc

DHEA được sản xuất chủ yếu ở lớp lưới (zona reticularis) của vỏ tuyến thượng thận, chiếm khoảng 95% tổng lượng DHEA trong cơ thể. Ngoài ra, một lượng nhỏ DHEA cũng được sản xuất ở tuyến sinh dục (tinh hoàn ở nam giới và buồng trứng ở nữ giới) và não. Quá trình sản xuất DHEA bắt đầu từ cholesterol, thông qua một loạt các phản ứng enzyme phức tạp, bao gồm enzyme CYP11A1 (cholesterol side-chain cleavage enzyme) và CYP17A1 (17α-hydroxylase/17,20-lyase). Sự sản xuất DHEA đạt đỉnh điểm ở độ tuổi 20 và sau đó giảm dần theo tuổi tác, một hiện tượng được gọi là adrenopause.

Cơ chế

Cơ chế hoạt động chính của DHEA là vai trò tiền hormone. DHEA tự nó có hoạt tính sinh học tương đối yếu, nhưng nó có thể được chuyển đổi thành các hormone steroid mạnh mẽ hơn như androstenedione, testosterone và estrogen thông qua các enzyme steroidogenic như 3β-hydroxysteroid dehydrogenase và 17β-hydroxysteroid dehydrogenase. Các hormone này sau đó tác động lên các thụ thể steroid đặc hiệu trong các tế bào khác nhau để gây ra các hiệu ứng sinh học. Ví dụ, DHEA có thể được chuyển đổi thành testosterone, hormone androgen chính ở nam giới, có vai trò quan trọng trong phát triển cơ bắp, sức khỏe xương và chức năng tình dục. Ở phụ nữ, DHEA có thể được chuyển đổi thành estrogen, hormone sinh dục nữ chính, có vai trò quan trọng trong chu kỳ kinh nguyệt, sức khỏe sinh sản và sức khỏe xương.

Chức năng của DHEA

Chức năng chính của DHEA là tiền chất để sản xuất các hormone steroid khác, bao gồm testosterone và estrogen. Vai trò này rất quan trọng vì testosterone và estrogen tham gia vào nhiều quá trình sinh lý khác nhau trong cơ thể.

Hỗ trợ sức khỏe sinh sản và tình dục

DHEA đóng vai trò quan trọng trong sức khỏe sinh sản và tình dục ở cả nam và nữ. Ở nam giới, DHEA có thể được chuyển đổi thành testosterone, hormone cần thiết cho sự phát triển và duy trì các đặc điểm sinh dục nam, sản xuất tinh trùng và chức năng tình dục. Ở phụ nữ, DHEA có thể được chuyển đổi thành estrogen và testosterone, cả hai đều quan trọng cho chức năng buồng trứng, chu kỳ kinh nguyệt, ham muốn tình dục và sức khỏe âm đạo.

Ảnh hưởng đến sức khỏe xương và cơ bắp

DHEA và các hormone mà nó chuyển đổi thành có ảnh hưởng đến sức khỏe xương và cơ bắp. Testosterone và estrogen đều đóng vai trò trong việc duy trì mật độ xương và sức mạnh cơ bắp. DHEA có thể giúp cải thiện sức mạnh cơ bắp và giảm mất cơ ở người lớn tuổi.

Tác động đến chức năng não và tâm trạng

Nghiên cứu cho thấy DHEA có thể ảnh hưởng đến chức năng não và tâm trạng. Một số nghiên cứu gợi ý rằng DHEA có thể có tác dụng cải thiện trí nhớ, tâm trạng và cảm giác hạnh phúc. Tuy nhiên, cần có thêm nhiều nghiên cứu để xác nhận những tác động này.

Hỗ trợ chức năng miễn dịch

DHEA có thể có vai trò trong việc điều модуля hóa hệ thống miễn dịch. Một số nghiên cứu cho thấy DHEA có thể tăng cường chức năng miễn dịch và giúp bảo vệ cơ thể chống lại nhiễm trùng và bệnh tật. Tuy nhiên, cơ chế chính xác và mức độ ảnh hưởng của DHEA đối với hệ miễn dịch vẫn đang được nghiên cứu.

Ảnh hưởng đến sức khỏe

Mức độ DHEA bình thường trong cơ thể thay đổi theo độ tuổi và giới tính. Ở nam giới trưởng thành, mức DHEA bình thường thường dao động từ 80 đến 560 ng/dL, trong khi ở phụ nữ trưởng thành, mức bình thường là từ 35 đến 430 ng/dL. Mức DHEA thường cao nhất ở tuổi trưởng thành trẻ và giảm dần theo tuổi tác. Sự suy giảm DHEA theo tuổi tác được cho là có liên quan đến một số vấn đề sức khỏe liên quan đến tuổi già. Tuy nhiên, cả mức DHEA quá cao hoặc quá thấp đều có thể gây ra các vấn đề sức khỏe.

Bình thường với bất thường

Trạng thái DHEA

| **Bình thường** | **Bất thường (Cao)** | **Bất thường (Thấp)** |
|—|—|—|
| **Mức độ** | Nam: 80-560 ng/dL
Nữ: 35-430 ng/dL | Vượt quá giới hạn trên của mức bình thường theo độ tuổi và giới tính. | Dưới giới hạn dưới của mức bình thường theo độ tuổi và giới tính. |
| **Nguyên nhân** | Sản xuất hormone tự nhiên, cân bằng. | Cường sản thượng thận bẩm sinh, khối u tuyến thượng thận sản xuất DHEA, hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS), sử dụng bổ sung DHEA liều cao. | Suy tuyến thượng thận (bệnh Addison), suy tuyến yên, tuổi tác cao, một số thuốc (ví dụ: corticosteroid), bệnh mãn tính. |
| **Triệu chứng/Hậu quả** | Duy trì các chức năng sinh lý bình thường. | Ở nữ giới: rậm lông (hirsutism), mụn trứng cá, kinh nguyệt không đều, nam hóa.
Ở nam giới: ít triệu chứng rõ ràng hơn, có thể gây nổi mụn, thay đổi tâm trạng.
Ở trẻ em: dậy thì sớm. | Mệt mỏi, yếu cơ, giảm cân không rõ nguyên nhân, hạ đường huyết, huyết áp thấp, giảm ham muốn tình dục, trầm cảm, loãng xương. |

Các bệnh lý liên quan

• Cường sản thượng thận bẩm sinh: Một nhóm các rối loạn di truyền ảnh hưởng đến tuyến thượng thận, thường dẫn đến sản xuất quá nhiều DHEA và các androgen khác. Nguyên nhân là do thiếu hụt enzyme cần thiết cho sản xuất cortisol, khiến cơ thể bù đắp bằng cách sản xuất nhiều androgen hơn. Hậu quả có thể bao gồm nam hóa ở nữ giới, dậy thì sớm ở trẻ em và các vấn đề về sinh sản.
• Khối u tuyến thượng thận: Các khối u lành tính hoặc ác tính phát triển trên tuyến thượng thận có thể sản xuất quá mức DHEA. Nguyên nhân chính xác của các khối u này thường không rõ ràng. Hậu quả phụ thuộc vào loại hormone mà khối u sản xuất quá mức, trong trường hợp khối u sản xuất DHEA, hậu quả tương tự như cường sản thượng thận.
• Hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS): Một rối loạn nội tiết phổ biến ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản, thường liên quan đến nồng độ androgen cao, bao gồm DHEA. Nguyên nhân của PCOS rất phức tạp và chưa được hiểu đầy đủ, nhưng yếu tố di truyền và lối sống đóng vai trò quan trọng. Hậu quả bao gồm kinh nguyệt không đều, vô sinh, mụn trứng cá, rậm lông và tăng nguy cơ mắc các bệnh chuyển hóa.
• Suy tuyến thượng thận (bệnh Addison): Một tình trạng hiếm gặp xảy ra khi tuyến thượng thận không sản xuất đủ hormone, bao gồm cortisol và aldosterone, và thường cả DHEA. Nguyên nhân phổ biến nhất là do hệ miễn dịch tấn công tuyến thượng thận. Hậu quả bao gồm mệt mỏi mãn tính, yếu cơ, giảm cân, hạ huyết áp và các vấn đề về tiêu hóa.
• Suy tuyến yên: Tuyến yên kiểm soát hoạt động của tuyến thượng thận. Suy tuyến yên có thể dẫn đến giảm sản xuất ACTH, hormone kích thích tuyến thượng thận sản xuất cortisol và DHEA. Nguyên nhân có thể do khối u tuyến yên, chấn thương đầu hoặc phẫu thuật. Hậu quả bao gồm suy tuyến thượng thận thứ phát, với các triệu chứng tương tự như bệnh Addison nhưng thường nhẹ hơn.

Chẩn đoán và điều trị khi bất thường

Các phương pháp chẩn đoán

• Xét nghiệm máu DHEA-S: Đây là xét nghiệm phổ biến nhất để đo nồng độ DHEA-S (Dehydroepiandrosterone Sulfate), một dạng lưu trữ của DHEA trong máu, phản ánh mức DHEA tổng thể. Xét nghiệm này thường được sử dụng để đánh giá chức năng tuyến thượng thận và chẩn đoán các tình trạng liên quan đến sản xuất DHEA bất thường.
• Xét nghiệm nước tiểu 17-ketosteroid: Xét nghiệm này đo lượng 17-ketosteroid trong nước tiểu, là sản phẩm phân hủy của androgen, bao gồm DHEA và các hormone liên quan. Mặc dù ít đặc hiệu hơn xét nghiệm máu DHEA-S, nó vẫn có thể cung cấp thông tin bổ sung về sản xuất androgen.
• Xét nghiệm kích thích ACTH: Xét nghiệm này đánh giá khả năng phản ứng của tuyến thượng thận với ACTH (hormone vỏ thượng thận), hormone kích thích tuyến thượng thận sản xuất cortisol và DHEA. Nó được sử dụng để chẩn đoán suy tuyến thượng thận.
• Chẩn đoán hình ảnh tuyến thượng thận: Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh như chụp CT hoặc MRI có thể được sử dụng để phát hiện khối u hoặc các bất thường khác của tuyến thượng thận trong trường hợp nghi ngờ các vấn đề về tuyến thượng thận.

Các phương pháp điều trị

• Điều trị nguyên nhân gốc rễ: Trong nhiều trường hợp, điều trị tình trạng bất thường DHEA tập trung vào việc giải quyết nguyên nhân cơ bản. Ví dụ, đối với cường sản thượng thận bẩm sinh, có thể sử dụng corticosteroid để ức chế sản xuất androgen. Đối với khối u tuyến thượng thận, có thể cần phẫu thuật cắt bỏ khối u.
• Bổ sung DHEA: Trong trường hợp mức DHEA thấp do suy tuyến thượng thận hoặc tuổi tác, có thể xem xét bổ sung DHEA dưới sự giám sát của bác sĩ. Tuy nhiên, việc sử dụng DHEA bổ sung cần thận trọng vì có thể gây ra tác dụng phụ và tương tác thuốc.
• Thuốc điều trị triệu chứng: Các triệu chứng liên quan đến mức DHEA bất thường, chẳng hạn như rậm lông, mụn trứng cá hoặc kinh nguyệt không đều, có thể được điều trị bằng các loại thuốc phù hợp, tùy thuộc vào tình trạng cụ thể. Ví dụ, thuốc tránh thai có thể giúp điều hòa kinh nguyệt và giảm rậm lông ở phụ nữ PCOS.
• Thay đổi lối sống: Trong một số trường hợp, thay đổi lối sống như giảm cân, tập thể dục thường xuyên và chế độ ăn uống lành mạnh có thể giúp cải thiện cân bằng hormone và giảm các triệu chứng liên quan đến mức DHEA bất thường, đặc biệt là trong PCOS.

Liên kết với các bộ phận khác trong cơ thể

DHEA có mối liên kết chặt chẽ với hệ thống nội tiết và nhiều cơ quan khác trong cơ thể, chủ yếu thông qua vai trò tiền hormone của nó.

Hệ thống sinh sản

Như đã đề cập, DHEA là tiền chất quan trọng cho testosterone và estrogen, hai hormone sinh dục chính. Do đó, DHEA ảnh hưởng trực tiếp đến chức năng của tinh hoàn ở nam giới và buồng trứng ở nữ giới, cũng như các cơ quan sinh sản khác.

Hệ thống xương khớp

Testosterone và estrogen, được sản xuất từ DHEA, đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì mật độ xương và sức mạnh cơ bắp. DHEA có thể gián tiếp ảnh hưởng đến sức khỏe xương khớp thông qua việc cung cấp nguyên liệu cho sản xuất các hormone này.

Não bộ

Não bộ cũng có khả năng sản xuất DHEA và có thụ thể DHEA. DHEA và các chất chuyển hóa của nó có thể ảnh hưởng đến chức năng não, bao gồm tâm trạng, trí nhớ và nhận thức. Mối liên kết giữa DHEA và não bộ đang được nghiên cứu sâu hơn.

Hệ thống miễn dịch

DHEA có thể tương tác với hệ thống miễn dịch và có vai trò điều модуля hóa miễn dịch. Tuy nhiên, mối liên kết chính xác giữa DHEA và hệ miễn dịch vẫn đang được làm rõ.

Hệ thống tim mạch

Một số nghiên cứu gợi ý rằng DHEA có thể có tác động đến hệ thống tim mạch, nhưng kết quả còn mâu thuẫn và cần nghiên cứu thêm để xác định rõ vai trò của DHEA đối với sức khỏe tim mạch.

Mọi người cũng hỏi

DHEA có tác dụng phụ gì không?

Bổ sung DHEA có thể gây ra một số tác dụng phụ, đặc biệt là khi dùng liều cao hoặc kéo dài. Các tác dụng phụ thường gặp bao gồm mụn trứng cá, da nhờn, rậm lông ở phụ nữ, thay đổi giọng nói, và rối loạn kinh nguyệt. Một số tác dụng phụ ít gặp hơn nhưng nghiêm trọng hơn có thể bao gồm tổn thương gan và thay đổi tâm trạng. Vì vậy, việc sử dụng DHEA bổ sung cần được thực hiện dưới sự giám sát của bác sĩ.

Ai nên sử dụng DHEA bổ sung?

Việc sử dụng DHEA bổ sung nên được cân nhắc cẩn thận và thường chỉ được khuyến nghị trong một số trường hợp y tế cụ thể, chẳng hạn như suy tuyến thượng thận hoặc suy giảm DHEA do tuổi tác. Không phải ai cũng cần bổ sung DHEA, và việc sử dụng không đúng mục đích có thể gây hại. Tốt nhất nên tham khảo ý kiến bác sĩ để xác định xem việc bổ sung DHEA có phù hợp và an toàn cho bạn hay không.

DHEA có giúp tăng cường cơ bắp không?

Một số nghiên cứu cho thấy DHEA có thể có tác dụng nhỏ trong việc tăng cường sức mạnh cơ bắp và giảm mỡ cơ thể ở người lớn tuổi. Tuy nhiên, hiệu quả của DHEA đối với việc tăng cơ bắp thường không đáng kể so với các phương pháp khác như tập luyện sức mạnh và chế độ ăn uống giàu protein. DHEA không được khuyến khích sử dụng như một chất bổ sung để tăng cơ bắp cho vận động viên hoặc người trẻ tuổi.

DHEA có thể cải thiện chức năng tình dục không?

Một số nghiên cứu nhỏ gợi ý rằng DHEA có thể cải thiện chức năng tình dục ở phụ nữ lớn tuổi và nam giới bị rối loạn cương dương. Tuy nhiên, bằng chứng còn hạn chế và không đủ mạnh mẽ để đưa ra kết luận chắc chắn. Các phương pháp điều trị khác cho rối loạn chức năng tình dục thường được ưu tiên hơn DHEA, trừ khi có chỉ định cụ thể từ bác sĩ.

Làm thế nào để kiểm tra mức DHEA trong cơ thể?

Mức DHEA trong cơ thể có thể được kiểm tra thông qua xét nghiệm máu DHEA-S. Đây là một xét nghiệm đơn giản và phổ biến được thực hiện tại các phòng xét nghiệm y tế. Bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm này nếu nghi ngờ bạn có vấn đề về tuyến thượng thận, rối loạn hormone hoặc các tình trạng khác liên quan đến mức DHEA bất thường. Kết quả xét nghiệm sẽ giúp bác sĩ đánh giá tình trạng sức khỏe của bạn và đưa ra hướng điều trị phù hợp.

Tài liệu tham khảo về DHEA

• Medical News Today – Dehydroepiandrosterone (DHEA): https://www.medicalnewstoday.com/articles/320320
• National Institutes of Health (NIH) – Dehydroepiandrosterone (DHEA): https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK532967/
• Mayo Clinic – DHEA: https://www.mayoclinic.org/drugs-supplements-dhea/art-20364199
• Cleveland Clinic – DHEA (Dehydroepiandrosterone): https://my.clevelandclinic.org/health/drugs/22454-dhea-dehydroepiandrosterone
• Wikipedia – Dehydroepiandrosterone: https://en.wikipedia.org/wiki/Dehydroepiandrosterone