Cortisol

Cortisol là gì?

Cortisol là một hormone steroid được sản xuất bởi tuyến thượng thận. Nó đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với sức khỏe, tham gia vào nhiều quá trình sinh học thiết yếu trong cơ thể, bao gồm phản ứng với căng thẳng, điều chỉnh lượng đường trong máu, kiểm soát quá trình trao đổi chất và hệ thống miễn dịch. Cortisol thường được gọi là “hormone căng thẳng” vì mức độ của nó tăng lên khi cơ thể đối mặt với áp lực. Nghiên cứu cho thấy, nồng độ cortisol không cân bằng có thể dẫn đến nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng.

Tổng quan về Cortisol

Cấu trúc

Cortisol là một hormone steroid, có cấu trúc hóa học phức tạp bao gồm 21 nguyên tử carbon, tạo thành bốn vòng cycloalkane. Về mặt hóa học, nó thuộc nhóm glucocorticoid.

Cortisol được tạo thành từ cholesterol thông qua một loạt các phản ứng enzyme trong tuyến thượng thận.

Nguồn gốc

Cortisol được sản xuất chủ yếu ở lớp vỏ tuyến thượng thận, cụ thể là ở vùng fasciculata. Tuyến thượng thận là hai tuyến nhỏ nằm phía trên mỗi quả thận.

Cơ chế

Cơ chế hoạt động của cortisol rất phức tạp và đa dạng, tác động lên hầu hết các cơ quan và hệ thống trong cơ thể. Cortisol hoạt động bằng cách gắn vào các thụ thể glucocorticoid (GR) nằm bên trong tế bào. Khi cortisol liên kết với GR, phức hợp hormone-thụ thể này sẽ di chuyển vào nhân tế bào và tác động lên quá trình phiên mã của nhiều gen khác nhau. Điều này dẫn đến sự thay đổi trong sản xuất protein và do đó ảnh hưởng đến chức năng tế bào.

Chức năng của Cortisol

Cortisol đóng vai trò như một “nhạc trưởng” điều phối nhiều hoạt động quan trọng trong cơ thể, đảm bảo sự ổn định và thích ứng của cơ thể trước các thay đổi từ môi trường bên trong và bên ngoài.

Điều chỉnh phản ứng căng thẳng

Cortisol được biết đến rộng rãi với vai trò trung tâm trong phản ứng căng thẳng của cơ thể. Khi cơ thể cảm nhận được căng thẳng, vùng dưới đồi (hypothalamus) ở não sẽ giải phóng hormone CRH (corticotropin-releasing hormone), kích thích tuyến yên tiết ra ACTH (adrenocorticotropic hormone). ACTH sau đó di chuyển đến tuyến thượng thận và thúc đẩy sản xuất cortisol. Cortisol giúp cơ thể đối phó với căng thẳng bằng cách tăng cường cung cấp năng lượng, tập trung sự chú ý và tăng cường hoạt động của hệ tim mạch.

Kiểm soát lượng đường trong máu

Cortisol có tác động đáng kể đến quá trình chuyển hóa glucose. Nó làm tăng đường huyết bằng cách kích thích gan sản xuất glucose từ protein và chất béo (quá trình tân tạo đường) và giảm độ nhạy insulin ở các mô ngoại vi. Điều này đảm bảo rằng cơ thể có đủ năng lượng (glucose) trong các tình huống căng thẳng hoặc khi cần thiết.

Điều hòa quá trình trao đổi chất

Cortisol ảnh hưởng đến quá trình chuyển hóa protein, carbohydrate và chất béo. Nó thúc đẩy sự phân hủy protein để cung cấp axit amin cho quá trình tân tạo đường và sửa chữa mô. Cortisol cũng tham gia vào việc lưu trữ và giải phóng chất béo, đảm bảo cung cấp năng lượng cho cơ thể khi cần.

Ức chế hệ thống miễn dịch

Cortisol có tác dụng ức chế hệ thống miễn dịch. Trong ngắn hạn, điều này có thể có lợi trong việc giảm viêm và phản ứng dị ứng quá mức. Tuy nhiên, nếu nồng độ cortisol cao kéo dài có thể dẫn đến suy giảm chức năng miễn dịch, làm tăng nguy cơ nhiễm trùng và các vấn đề sức khỏe khác.

Điều hòa huyết áp

Cortisol đóng vai trò trong việc duy trì huyết áp ổn định. Nó tăng cường tác dụng co mạch của adrenaline và noradrenaline, giúp duy trì áp lực máu trong các tình huống căng thẳng hoặc khi cơ thể bị mất nước.

Ảnh hưởng đến sức khỏe

Mức độ cortisol bình thường trong cơ thể có vai trò quan trọng để duy trì sức khỏe tối ưu. Nhu cầu cortisol của cơ thể thay đổi theo thời gian trong ngày, thường cao nhất vào buổi sáng và thấp nhất vào ban đêm, theo nhịp sinh học tự nhiên. Sự cân bằng này rất quan trọng, vì cả mức cortisol quá cao hoặc quá thấp đều có thể gây ra những ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe.

Bình thường với bất thường

Các bệnh lý liên quan

Sự mất cân bằng cortisol, dù là quá cao hay quá thấp, đều có thể dẫn đến nhiều bệnh lý và rối loạn sức khỏe khác nhau. Dưới đây là một số bệnh lý liên quan phổ biến:

• Hội chứng Cushing: Đây là tình trạng xảy ra khi cơ thể tiếp xúc với lượng cortisol quá cao trong thời gian dài. Nguyên nhân phổ biến nhất là do sử dụng thuốc corticosteroid kéo dài, nhưng cũng có thể do khối u tuyến yên hoặc tuyến thượng thận sản xuất quá nhiều ACTH hoặc cortisol. Hậu quả của Hội chứng Cushing bao gồm tăng cân, đặc biệt ở vùng mặt và thân trên (mặt tròn như mặt trăng, bướu trâu), da mỏng dễ bầm tím, yếu cơ, tăng đường huyết, tăng huyết áp và loãng xương.
• Bệnh Addison: Ngược lại với Hội chứng Cushing, Bệnh Addison xảy ra khi tuyến thượng thận không sản xuất đủ cortisol và aldosterone. Nguyên nhân thường gặp là do hệ miễn dịch tấn công và phá hủy tuyến thượng thận. Hậu quả của Bệnh Addison bao gồm mệt mỏi kéo dài, yếu cơ, sụt cân, hạ huyết áp, buồn nôn, nôn mửa, tiêu chảy và sạm da. Nếu không được điều trị, Bệnh Addison có thể dẫn đến suy thượng thận cấp tính, một tình trạng đe dọa tính mạng.
• Căng thẳng mãn tính và rối loạn liên quan đến căng thẳng: Mặc dù cortisol là hormone giúp đối phó với căng thẳng, nhưng căng thẳng kéo dài và mãn tính có thể dẫn đến nồng độ cortisol cao liên tục. Điều này có thể gây ra nhiều vấn đề sức khỏe như rối loạn lo âu, trầm cảm, rối loạn giấc ngủ, tăng cân, các vấn đề tiêu hóa, và suy giảm hệ miễn dịch.
• Suy thượng thận thứ phát: Tình trạng này xảy ra khi tuyến yên không sản xuất đủ ACTH, dẫn đến giảm sản xuất cortisol từ tuyến thượng thận. Nguyên nhân có thể do các vấn đề ở tuyến yên, như khối u tuyến yên hoặc ngừng sử dụng corticosteroid đột ngột sau thời gian dài sử dụng. Hậu quả tương tự như Bệnh Addison nhưng thường nhẹ hơn.

Chẩn đoán và điều trị khi bất thường

Các phương pháp chẩn đoán

Để chẩn đoán các rối loạn liên quan đến cortisol, bác sĩ có thể sử dụng một hoặc kết hợp các phương pháp sau:

• Xét nghiệm máu: Đo nồng độ cortisol trong máu là phương pháp phổ biến nhất. Xét nghiệm thường được thực hiện vào buổi sáng (khoảng 8 giờ sáng) khi mức cortisol cao nhất và có thể được lặp lại vào buổi chiều để đánh giá nhịp sinh học cortisol.
• Xét nghiệm nước tiểu 24 giờ: Đo lượng cortisol tự do bài tiết trong nước tiểu trong vòng 24 giờ có thể giúp đánh giá tổng sản xuất cortisol trong một ngày.
• Xét nghiệm nước bọt: Đo cortisol trong nước bọt, thường được thực hiện vào ban đêm, có thể hữu ích trong việc đánh giá mức cortisol tự do và nhịp sinh học cortisol.
• Nghiệm pháp kích thích ACTH (còn gọi là nghiệm pháp Synacthen): Nghiệm pháp này được sử dụng để đánh giá chức năng tuyến thượng thận, đặc biệt là trong chẩn đoán Bệnh Addison. ACTH tổng hợp được tiêm vào cơ thể, và nồng độ cortisol trong máu được đo trước và sau khi tiêm. Ở người khỏe mạnh, cortisol sẽ tăng lên đáng kể sau khi tiêm ACTH.
• Nghiệm pháp ức chế Dexamethasone: Nghiệm pháp này được sử dụng để chẩn đoán Hội chứng Cushing. Dexamethasone, một loại corticosteroid tổng hợp, được dùng để ức chế sản xuất ACTH và cortisol. Ở người bình thường, dexamethasone sẽ làm giảm nồng độ cortisol. Nếu cortisol không bị ức chế, có thể gợi ý Hội chứng Cushing.
• Chẩn đoán hình ảnh: Chụp MRI tuyến yên hoặc CT tuyến thượng thận có thể được sử dụng để tìm kiếm khối u hoặc các bất thường cấu trúc khác ở tuyến yên hoặc tuyến thượng thận, đặc biệt khi nghi ngờ Hội chứng Cushing hoặc các nguyên nhân gây sản xuất cortisol bất thường.

Các phương pháp điều trị

Phương pháp điều trị các rối loạn cortisol phụ thuộc vào nguyên nhân và loại rối loạn.

• Đối với Hội chứng Cushing:
  • Phẫu thuật: Nếu Hội chứng Cushing do khối u tuyến yên hoặc tuyến thượng thận gây ra, phẫu thuật cắt bỏ khối u là phương pháp điều trị chính.
  • Thuốc: Các loại thuốc như ketoconazole, metyrapone, hoặc osilodrostat có thể được sử dụng để ức chế sản xuất cortisol khi phẫu thuật không thể thực hiện hoặc không thành công.
  • Xạ trị: Xạ trị tuyến yên có thể được sử dụng nếu phẫu thuật không loại bỏ hoàn toàn khối u tuyến yên.
• Đối với Bệnh Addison và suy thượng thận:
  • Liệu pháp thay thế hormone: Điều trị chính cho Bệnh Addison và suy thượng thận là liệu pháp thay thế hormone, bao gồm uống hydrocortisone (một dạng cortisol tổng hợp) và fludrocortisone (thay thế aldosterone) hàng ngày để bù đắp cho sự thiếu hụt hormone.
  • Điều trị suy thượng thận cấp tính: Suy thượng thận cấp tính là một tình trạng cấp cứu cần được điều trị ngay lập tức bằng cách tiêm tĩnh mạch hydrocortisone, truyền dịch và điện giải để ổn định tình trạng bệnh nhân.
• Đối với căng thẳng mãn tính và rối loạn liên quan đến căng thẳng:
  • Thay đổi lối sống: Các biện pháp giảm căng thẳng như tập thể dục thường xuyên, ngủ đủ giấc, thực hành các kỹ thuật thư giãn (yoga, thiền), và chế độ ăn uống lành mạnh có thể giúp điều chỉnh mức cortisol và cải thiện sức khỏe tổng thể.
  • Liệu pháp tâm lý: Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) hoặc các hình thức trị liệu tâm lý khác có thể giúp người bệnh đối phó với căng thẳng và các vấn đề tâm lý liên quan.
  • Thuốc: Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể kê đơn thuốc để điều trị các triệu chứng liên quan đến căng thẳng như lo âu hoặc trầm cảm.

Liên kết với các bộ phận khác trong cơ thể

Cortisol có mối liên hệ mật thiết và tương tác phức tạp với nhiều hệ cơ quan khác trong cơ thể, đảm bảo sự phối hợp và cân bằng nội môi.

Hệ thần kinh trung ương

Cortisol và hệ thần kinh trung ương có mối quan hệ hai chiều. Vùng dưới đồi và tuyến yên trong não điều khiển việc sản xuất cortisol thông qua trục HPA (hypothalamus-pituitary-adrenal). Ngược lại, cortisol tác động lên não, ảnh hưởng đến tâm trạng, trí nhớ, giấc ngủ và hành vi. Ví dụ, cortisol giúp tăng cường sự tỉnh táo và tập trung trong ngắn hạn, nhưng nồng độ cortisol cao kéo dài có thể gây lo âu, trầm cảm và rối loạn giấc ngủ.

Hệ tim mạch

Cortisol ảnh hưởng đến hệ tim mạch bằng cách tăng cường sức co bóp của tim và làm co mạch máu, giúp duy trì huyết áp. Tuy nhiên, nồng độ cortisol cao mãn tính có thể góp phần vào tăng huyết áp và các bệnh tim mạch khác.

Hệ tiêu hóa

Cortisol có thể ảnh hưởng đến hệ tiêu hóa bằng cách làm chậm quá trình tiêu hóa, giảm hấp thụ chất dinh dưỡng và tăng tính thấm của ruột. Căng thẳng và cortisol cao mãn tính có thể gây ra các vấn đề tiêu hóa như hội chứng ruột kích thích (IBS) và viêm loét dạ dày tá tràng.

Hệ miễn dịch

Như đã đề cập, cortisol có tác dụng ức chế hệ miễn dịch. Trong khi điều này có thể hữu ích trong việc kiểm soát các phản ứng viêm, cortisol cao kéo dài có thể làm suy yếu hệ miễn dịch, làm tăng nguy cơ nhiễm trùng và làm chậm quá trình lành vết thương.

Hệ nội tiết khác

Cortisol tương tác với các hormone khác trong cơ thể, bao gồm insulin, hormone tuyến giáp và hormone giới tính. Ví dụ, cortisol có thể làm giảm độ nhạy insulin, góp phần vào tình trạng kháng insulin và tăng đường huyết. Nó cũng có thể ảnh hưởng đến chức năng tuyến giáp và sản xuất hormone giới tính.

Mọi người cũng hỏi

Cortisol cao có nguy hiểm không?

Có, cortisol cao kéo dài có thể rất nguy hiểm. Nó có thể dẫn đến Hội chứng Cushing với các triệu chứng như tăng cân, tăng đường huyết, tăng huyết áp, loãng xương, yếu cơ và các vấn đề sức khỏe khác. Ngoài ra, cortisol cao mãn tính do căng thẳng kéo dài cũng có thể gây ra nhiều vấn đề về sức khỏe tâm thần và thể chất.

Làm thế nào để giảm cortisol một cách tự nhiên?

Có nhiều cách để giảm cortisol một cách tự nhiên, bao gồm thực hành các kỹ thuật giảm căng thẳng như thiền, yoga, và hít thở sâu. Đảm bảo ngủ đủ giấc, duy trì chế độ ăn uống cân bằng, tập thể dục thường xuyên, và dành thời gian cho các hoạt động thư giãn và sở thích cá nhân cũng rất quan trọng để kiểm soát mức cortisol.

Cortisol thấp có nguy hiểm không?

Có, cortisol thấp cũng nguy hiểm không kém. Cortisol thấp, như trong Bệnh Addison, có thể dẫn đến mệt mỏi nghiêm trọng, yếu cơ, sụt cân, hạ huyết áp, và thậm chí suy thượng thận cấp tính, một tình trạng đe dọa tính mạng. Điều quan trọng là phải được chẩn đoán và điều trị kịp thời nếu nghi ngờ cortisol thấp.

Xét nghiệm cortisol được thực hiện như thế nào?

Xét nghiệm cortisol thường được thực hiện bằng cách lấy mẫu máu, nước tiểu hoặc nước bọt. Xét nghiệm máu là phổ biến nhất và thường được thực hiện vào buổi sáng. Xét nghiệm nước tiểu 24 giờ đo tổng lượng cortisol trong một ngày. Xét nghiệm nước bọt thường được thực hiện vào ban đêm. Bác sĩ sẽ lựa chọn loại xét nghiệm phù hợp tùy thuộc vào tình trạng cụ thể và mục đích chẩn đoán.

Cortisol ảnh hưởng đến giấc ngủ như thế nào?

Cortisol có vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh chu kỳ ngủ-thức. Mức cortisol thường cao nhất vào buổi sáng để giúp chúng ta tỉnh táo và giảm dần vào buổi tối để chuẩn bị cho giấc ngủ. Tuy nhiên, nếu mức cortisol quá cao vào ban đêm, có thể gây khó ngủ, mất ngủ hoặc giấc ngủ không sâu. Căng thẳng và rối loạn nhịp sinh học có thể làm rối loạn nhịp cortisol và ảnh hưởng tiêu cực đến giấc ngủ.

Thực phẩm nào giúp giảm cortisol?

Không có thực phẩm cụ thể nào có thể “giảm” cortisol trực tiếp, nhưng một chế độ ăn uống cân bằng và lành mạnh có thể hỗ trợ kiểm soát mức cortisol. Thực phẩm giàu chất dinh dưỡng, rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt và protein nạc có thể giúp cơ thể đối phó với căng thẳng tốt hơn. Hạn chế caffeine và đường, vì chúng có thể làm tăng cortisol. Một số nghiên cứu cho thấy thực phẩm giàu magie và omega-3 có thể có lợi trong việc giảm căng thẳng và hỗ trợ cân bằng cortisol.

Tài liệu tham khảo về Cortisol

• Melmed, S., Auchus, R. J., Goldfine, A. B., Koenig, R. J., & Rosenzweig, J. T. (2023). Williams textbook of endocrinology (14th ed.). Elsevier.
• Krieger, D. T., & Fauci, A. S. (1990). Cushing’s syndrome. In Endocrine and metabolic disorders (pp. 697-710). W.B. Saunders Company.
• Bornstein, S. R., Allolio, B., Arlt, W., Barthel, A., Don-Wauchope, A., Dorin, R., … & Hahner, S. (2016). Diagnosis and treatment of primary adrenal insufficiency (Addison’s disease): an Endocrine Society clinical practice guideline. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 101(2), 364-389.
• Sapolsky, R. M. (2004). Why zebras don’t get ulcers: The acclaimed guide to stress, stress-related disease, and coping – now revised and updated. Holt Paperbacks.
• National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDK). (n.d.). Cushing’s Syndrome. Retrieved from [Remove URL]
• Mayo Clinic. (n.d.). Addison’s disease. Retrieved from [Remove URL]