Cơ dựng sống

Cơ dựng sống là gì?

Cơ dựng sống là một nhóm cơ lớn và mạnh mẽ nằm dọc theo cột sống, kéo dài từ xương chậu đến đáy hộp sọ. Chúng đóng vai trò then chốt trong việc duy trì tư thế thẳng đứng, ổn định cột sống và thực hiện các chuyển động của thân mình như ưỡn người, nghiêng người và xoay người. Cơ dựng sống rất quan trọng đối với sức khỏe cột sống, giúp giảm đau lưng và cải thiện khả năng vận động. Ước tính có khoảng 80% người trưởng thành trải qua đau lưng dưới vào một thời điểm nào đó trong đời, và cơ dựng sống suy yếu hoặc mất cân bằng có thể là một yếu tố góp phần.

Tổng quan về Cơ dựng sống

Cấu trúc

Cơ dựng sống không phải là một cơ đơn lẻ mà là một nhóm cơ phức tạp bao gồm ba cột cơ chính chạy song song với cột sống:

• Cơ iliocostalis (cơ chậu sườn): Nằm ở ngoài cùng, gần xương sườn nhất. Cơ iliocostalis lại được chia thành ba phần nhỏ hơn:
  • Iliocostalis lumborum (cơ chậu sườn thắt lưng): Bám từ mào chậu và dây chằng cùng chậu đến các xương sườn dưới.
  • Iliocostalis thoracis (cơ chậu sườn ngực): Bám từ các xương sườn dưới đến các xương sườn trên và đốt sống cổ dưới.
  • Iliocostalis cervicis (cơ chậu sườn cổ): Bám từ các xương sườn trên đến các đốt sống cổ giữa.
• Cơ longissimus (cơ dài nhất): Nằm ở giữa, là phần lớn nhất của nhóm cơ dựng sống. Cơ longissimus cũng được chia thành ba phần:
  • Longissimus thoracis (cơ dài ngực): Bám từ xương cùng và các đốt sống thắt lưng đến các đốt sống ngực và xương sườn.
  • Longissimus cervicis (cơ dài cổ): Bám từ các đốt sống ngực trên đến các đốt sống cổ trên.
  • Longissimus capitis (cơ dài đầu): Bám từ các đốt sống ngực và cổ trên đến xương chũm ở đầu.
• Cơ spinalis (cơ gai): Nằm ở trong cùng, gần cột sống nhất. Cơ spinalis cũng có ba phần:
  • Spinalis thoracis (cơ gai ngực): Bám từ các đốt sống ngực dưới đến các đốt sống ngực trên.
  • Spinalis cervicis (cơ gai cổ): Bám từ các đốt sống ngực trên và đốt sống cổ dưới đến các đốt sống cổ trên.
  • Spinalis capitis (cơ gai đầu): Đôi khi được coi là một phần của cơ bán gai đầu (semispinalis capitis) và không phải lúc nào cũng được phân biệt rõ ràng.

Nguồn gốc

Nhóm cơ dựng sống có nguồn gốc chung từ một gân lớn và dày ở vùng thắt lưng và xương cùng, được gọi là dây chằng lưng thắt lưng (thoracolumbar fascia). Từ dây chằng này, các sợi cơ tỏa ra trên khắp lưng và cổ, bám vào xương sườn, đốt sống và xương chũm.

Cơ chế

Cơ dựng sống hoạt động theo cơ chế phối hợp phức tạp để tạo ra các chuyển động và duy trì tư thế cột sống. Khi các cơ này co lại, chúng tạo ra lực kéo lên cột sống, giúp ưỡn người ra sau (extension). Khi chỉ một bên cơ dựng sống co, nó sẽ gây ra nghiêng người sang một bên (lateral flexion). Mặc dù vai trò trong xoay người (rotation) ít hơn so với các cơ khác như cơ xoay, cơ dựng sống vẫn tham gia vào các chuyển động xoắn nhẹ của cột sống, đặc biệt là khi kết hợp với các cơ khác.

Chức năng của Cơ dựng sống

Duy trì tư thế

Chức năng quan trọng nhất của cơ dựng sống là duy trì tư thế thẳng đứng. Chúng hoạt động liên tục để chống lại trọng lực, giữ cho cột sống thẳng hàng và ngăn ngừa cơ thể bị đổ về phía trước. Điều này đặc biệt quan trọng khi đứng, ngồi và đi lại.

Ưỡn cột sống

Cơ dựng sống là nhóm cơ chính chịu trách nhiệm cho động tác ưỡn cột sống (spinal extension), cho phép chúng ta ngửa người ra sau. Sức mạnh của cơ dựng sống đóng vai trò quan trọng trong các hoạt động hàng ngày như nâng vật nặng, cúi người và tham gia các hoạt động thể thao.

Nghiêng cột sống

Khi cơ dựng sống ở một bên của cột sống co lại, nó sẽ gây ra động tác nghiêng cột sống sang bên đó (lateral flexion). Chức năng này cần thiết cho các động tác như nghiêng người sang một bên để nhặt đồ vật hoặc thực hiện các động tác linh hoạt khác.

Ổn định cột sống

Cơ dựng sống đóng vai trò như một hệ thống dây chằng động, giúp ổn định cột sống trong quá trình vận động và chịu tải. Chúng phối hợp với các cơ bụng và cơ lưng khác để bảo vệ cột sống khỏi các lực tác động mạnh và ngăn ngừa chấn thương.

Ảnh hưởng đến sức khỏe

Sức khỏe của cơ dựng sống có ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe tổng thể của cột sống và khả năng vận động của cơ thể. Cơ dựng sống khỏe mạnh giúp duy trì tư thế tốt, giảm áp lực lên các đốt sống và đĩa đệm, từ đó phòng ngừa đau lưng và các vấn đề cột sống khác. Ngược lại, cơ dựng sống yếu hoặc mất cân bằng có thể dẫn đến đau lưng mãn tính, tư thế xấu và hạn chế vận động.

Bình thường với bất thường

Các bệnh lý liên quan

• Đau lưng dưới (Lumbar pain): Đây là vấn đề phổ biến nhất liên quan đến cơ dựng sống. Yếu cơ, căng cơ hoặc mất cân bằng cơ dựng sống đều có thể gây đau lưng dưới mãn tính hoặc cấp tính. Nguyên nhân có thể do tư thế xấu, nâng vật nặng không đúng cách, ít vận động hoặc chấn thương. Hậu quả là giảm chất lượng cuộc sống, hạn chế khả năng vận động và làm việc.
• Thoát vị đĩa đệm (Herniated disc): Cơ dựng sống yếu không đủ sức nâng đỡ cột sống, tăng áp lực lên đĩa đệm, có thể dẫn đến thoát vị đĩa đệm. Nguyên nhân thường do thoái hóa đĩa đệm, chấn thương hoặc nâng vật nặng sai tư thế. Hậu quả là đau thần kinh tọa, tê bì chân tay, yếu cơ.
• Vẹo cột sống (Scoliosis): Mất cân bằng cơ dựng sống, đặc biệt là trong giai đoạn phát triển, có thể góp phần gây vẹo cột sống. Nguyên nhân có thể do bẩm sinh, idiopathic (không rõ nguyên nhân) hoặc thứ phát sau các bệnh lý khác. Hậu quả là biến dạng cột sống, đau lưng, ảnh hưởng đến chức năng tim phổi trong trường hợp nặng.
• Gù lưng (Kyphosis): Yếu cơ dựng sống vùng lưng trên có thể dẫn đến gù lưng, đặc biệt là ở người lớn tuổi. Nguyên nhân thường do loãng xương, tư thế xấu kéo dài hoặc thoái hóa cột sống. Hậu quả là tư thế xấu, đau lưng, hạn chế hô hấp.
• Đau cổ (Neck pain): Căng cơ dựng sống vùng cổ có thể gây đau cổ, cứng cổ, hạn chế vận động cổ. Nguyên nhân thường do tư thế làm việc sai, căng thẳng, thoái hóa đốt sống cổ. Hậu quả là đau đầu, chóng mặt, khó chịu vùng cổ vai gáy.
• Viêm cơ (Myositis): Mặc dù ít phổ biến hơn, cơ dựng sống cũng có thể bị viêm do nhiễm trùng, tự miễn hoặc chấn thương. Nguyên nhân tùy thuộc vào loại viêm cơ. Hậu quả là đau cơ, yếu cơ, sưng tấy.

Chẩn đoán và điều trị khi bất thường

Các phương pháp chẩn đoán

• Khám lâm sàng: Bác sĩ sẽ kiểm tra tư thế, tầm vận động cột sống, sức mạnh cơ dựng sống và các điểm đau để đánh giá tình trạng cơ dựng sống. Đây là bước đầu tiên và quan trọng trong chẩn đoán.
• Chụp X-quang cột sống: Giúp đánh giá cấu trúc xương cột sống, phát hiện các bất thường như vẹo cột sống, thoái hóa khớp, hoặc các vấn đề về đốt sống.
• Chụp cộng hưởng từ (MRI) cột sống: Cung cấp hình ảnh chi tiết về các mô mềm như cơ, dây chằng, đĩa đệm và thần kinh, giúp phát hiện thoát vị đĩa đệm, tổn thương cơ hoặc các vấn đề khác không thấy trên X-quang.
• Điện cơ đồ (EMG): Đánh giá chức năng thần kinh cơ, giúp xác định xem có tổn thương thần kinh chi phối cơ dựng sống hay không, đặc biệt trong các trường hợp yếu cơ không rõ nguyên nhân.

Các phương pháp điều trị

• Vật lý trị liệu: Bao gồm các bài tập tăng cường sức mạnh cơ dựng sống, kéo giãn cơ, cải thiện tư thế và giảm đau. Đây là phương pháp điều trị quan trọng và hiệu quả cho hầu hết các vấn đề liên quan đến cơ dựng sống.
• Thuốc giảm đau: Sử dụng các loại thuốc giảm đau không kê đơn (OTC) như paracetamol, ibuprofen hoặc thuốc giảm đau kê đơn trong trường hợp đau nhiều.
• Thuốc giãn cơ: Có thể được sử dụng để giảm co thắt cơ và giảm đau trong trường hợp căng cơ cấp tính.
• Tiêm corticosteroid: Trong một số trường hợp đau nặng và không đáp ứng với các phương pháp điều trị khác, tiêm corticosteroid vào vùng cơ bị đau có thể giúp giảm viêm và giảm đau.
• Phẫu thuật: Hiếm khi cần thiết và chỉ được xem xét trong các trường hợp nghiêm trọng như thoát vị đĩa đệm nặng gây chèn ép thần kinh không đáp ứng với điều trị bảo tồn.

Liên kết với các bộ phận khác trong cơ thể

Cơ bụng

Cơ dựng sống và cơ bụng tạo thành một hệ thống cơ cốt lõi (core muscles) quan trọng để ổn định thân mình. Cơ bụng (cơ thẳng bụng, cơ xiên bụng) hoạt động đối kháng với cơ dựng sống, giúp duy trì sự cân bằng và kiểm soát chuyển động của cột sống. Sự phối hợp nhịp nhàng giữa hai nhóm cơ này rất cần thiết cho tư thế tốt, vận động linh hoạt và phòng ngừa đau lưng.

Cơ sàn chậu

Cơ sàn chậu cũng là một phần của hệ thống cơ cốt lõi, phối hợp với cơ dựng sống và cơ bụng để ổn định vùng chậu và cột sống thắt lưng. Cơ sàn chậu khỏe mạnh giúp hỗ trợ các cơ quan vùng chậu, kiểm soát chức năng tiểu tiện và đại tiện, đồng thời góp phần vào sự ổn định của cột sống.

Hệ thần kinh

Hệ thần kinh đóng vai trò điều khiển hoạt động của cơ dựng sống. Các dây thần kinh từ tủy sống chi phối cơ dựng sống, truyền tín hiệu để cơ co và giãn, điều chỉnh tư thế và thực hiện các chuyển động. Tổn thương thần kinh có thể ảnh hưởng đến chức năng cơ dựng sống, gây yếu cơ hoặc mất kiểm soát vận động.

Mọi người cũng hỏi

Làm thế nào để tăng cường sức mạnh cơ dựng sống?

Để tăng cường sức mạnh cơ dựng sống, bạn có thể thực hiện các bài tập như plank, superman, bird-dog, và các bài tập gập lưng (back extension). Tập luyện thường xuyên và đúng kỹ thuật là chìa khóa để đạt được hiệu quả. Nên bắt đầu từ từ và tăng dần độ khó và cường độ tập luyện. Ngoài ra, duy trì tư thế đúng trong sinh hoạt hàng ngày cũng góp phần quan trọng vào việc giữ cho cơ dựng sống khỏe mạnh.

Cơ dựng sống bị căng cứng phải làm sao?

Khi cơ dựng sống bị căng cứng, bạn có thể áp dụng các biện pháp như chườm ấm, massage nhẹ nhàng vùng lưng, thực hiện các bài tập kéo giãn cơ dựng sống (ví dụ: tư thế em bé – child’s pose, tư thế mèo – cow-cat pose trong yoga). Tránh ngồi hoặc đứng quá lâu ở một tư thế, thường xuyên thay đổi tư thế và vận động nhẹ nhàng. Nếu tình trạng căng cứng kéo dài và gây đau, nên tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc chuyên gia vật lý trị liệu.

Tư thế ngồi đúng có vai trò như thế nào đối với cơ dựng sống?

Tư thế ngồi đúng rất quan trọng để bảo vệ cơ dựng sống. Khi ngồi, hãy giữ lưng thẳng, vai thả lỏng, đầu không cúi về phía trước. Sử dụng ghế có tựa lưng hỗ trợ đường cong tự nhiên của cột sống. Tránh ngồi quá lâu một chỗ, nên đứng dậy vận động nhẹ nhàng sau mỗi 30-45 phút ngồi. Tư thế ngồi sai có thể gây căng thẳng quá mức lên cơ dựng sống, dẫn đến đau lưng và các vấn đề cột sống khác.

Đau lưng dưới có phải luôn do cơ dựng sống yếu?

Không phải tất cả các trường hợp đau lưng dưới đều do cơ dựng sống yếu, nhưng yếu cơ dựng sống là một trong những nguyên nhân phổ biến. Đau lưng dưới có thể do nhiều yếu tố khác gây ra như thoát vị đĩa đệm, thoái hóa khớp, viêm khớp, chấn thương, hoặc thậm chí các vấn đề về nội tạng. Để xác định nguyên nhân chính xác và có phương pháp điều trị phù hợp, bạn nên đi khám bác sĩ.

Bài tập plank có thực sự tốt cho cơ dựng sống?

Bài tập plank là một bài tập rất tốt để tăng cường sức mạnh cho cơ dựng sống và các cơ cốt lõi khác. Plank giúp tăng cường sức mạnh và sức bền của cơ dựng sống thông qua việc giữ tư thế thẳng hàng từ đầu đến gót chân, kích hoạt cơ dựng sống để duy trì sự ổn định cột sống. Tuy nhiên, cần thực hiện plank đúng kỹ thuật để tránh gây áp lực lên lưng dưới. Nếu mới bắt đầu, nên tập plank với thời gian ngắn và tăng dần khi cơ thể đã quen.

Tài liệu tham khảo về Cơ dựng sống

• Sách Giải Phẫu Người (Giải Phẫu Sinh Lý) – GS. TS. Trịnh Văn Minh
• Atlas Giải Phẫu Người – Frank H. Netter, MD
• Bài giảng Giải phẫu học – Trường Đại học Y Hà Nội
• Mayo Clinic – Back Pain
• National Institutes of Health (NIH) – National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases